Patriotyzm „Pana Tadeusza” jest niewątpliwie najważniejszym sensem całego utworu. Jak zaznaczał sam Mickiewicz w „Epilogu”, dzieło to powstało przede wszystkim „ku pokrzepieniu serc”, a więc podtrzymaniu wiary Polaków w odrodzenie zniewolonej ojczyzny. Można powiedzieć, że patriotyzm przenika wszystkie płaszczyzny tekstu i jest obecny od pierwszego do ostatniego słowa poematu. Dzieło rozpoczyna bowiem Inwokacja skierowana do Litwy, natomiast kończy wejście wojsk napoleońskich na teren Polski.
„Centrum polszczyzny”
Patriotyzm dochodzi do głosu już na poziomie ukształtowania przestrzeni utworu. Otóż, mamy tu do czynienia ze wspaniałym obrazem piękna polskiego krajobrazu i szlacheckiego dworu, który stanowi swoisty symbol polskości. Najlepiej ujmuje to Bartłomiej Dobrzyński:
Wpadam do Soplicowa jak w centrum polszczyny:
Tam się człowiek napije, nadysze ojczyzny.
Natura ma tu charakter wybitnie polski: lasy, łąki, ruczaje, łany zbóż, a nawet polskie niebo, którego nie można odnaleźć nigdzie indziej na świecie. Z kolei dwór już swoim urządzeniem wskazuje na patriotyzm jego właścicieli. Na ścianach wiszą bowiem obrazy wielkich polskich bohaterów: Kościuszki, Rejtana, Jasińskiego, zaś zegar „stary Dąbrowskiego wybija Mazurek”. Warto zwrócić uwagę, że melodia Mazurka odsyła czytelnika do emigracji, a więc mamy tu do czynienia z symbolicznym połączeniem Polski emigrantów i Polski porozbiorowej.
Obyczaj szlachecki
Polskość dochodzi również do głosu na poziomie szlacheckiej obyczajowości. Wszystkie uczty, bale, polowania, a nawet spacery odbywają się tu według polskiego, uświęconego tradycją porządku. Niezmiernie istotną rolę pełni w „Panu Tadeuszu” polski strój narodowy: kontusz, żupan, pas szlachecki i nieodłączny atrybut owego stroju, czyli szabla odsyłająca do patriotycznej walki o wolność. Nieprzypadkowo też w ostatniej scenie Zosia występuje w stroju ludowym z wiankiem na głowie, co wywołuje ogólny zachwyt:
Bo dla tych wodzów, którzy w życiu swym tułaczym
Tak długo błąkali się w obcych stronach świata,
Dziwne miała powaby narodowa szata,
Która im wspominała i młode ich lata,
I dawne ich miłostki.
Konstrukcja bohaterów
Następnie patriotyzm ujawnia się w „Panu Tadeuszu” nie tylko na planie zbiorowym, ale także w biografiach indywidualnych postaci. Niemal każdy przedstawiciel szlacheckiej społeczności ma na swoim koncie udział w jakiś walkach za ojczyznę. Jednak bohaterem szczególnie wyeksponowanym jest ksiądz Robak, czyli Jacek Soplica, którego biografia stanowi wyraz wielkiej ofiary na rzecz wolności. Również misja księdza Robaka, czyli przygotowanie powstania na Litwie ma wymiar patriotyczny.
Plan historyczny
Patriotyzm przenika oczywiście również czasowe ukształtowanie utworu. Mamy tu bowiem do czynienia z wydarzeniami rozgrywającymi się w przełomowym momencie dziejów, miedzy 1811 a 1812, czyli w okresie kampanii napoleońskiej. Wojska Napoleona pojawiają się w Soplicowie w ostatniej księdze. Wtedy też ma miejsce symboliczny koncert Jankiela, który stanowi syntetyczne przypomnienie polskiej walki o wolność od Konstytucji Trzeciego Maja aż do czasów Napoleona.