Motywy literackie w "Panu Tadeuszu" to rozległy temat. Wszystko dlatego, że "Pan Tadeusz" to poemat o dużej objętości, wielowątkowy, o różnorodnej tematyce. Poniżej opisujemy motywy, na które warto zwrócić szczególną uwagę. Poszerz z nami swoją wiedzę!
Aby dobrze zrozumieć i poznać naszą epopeję narodową, konieczna jest znajomość najważniejszych motywów literackich w "Panu Tadeuszu".
Motyw przyrody w "Panu Tadeuszu"
Można śmiało założyć, że przyroda to nie motyw, a jeden z głównych bohaterów epopei. Mickiewicz gloryfikuje piękno, prostotę i szlachetność litewskiej przyrody już od pierwszych wersów utworu. Sielankowy, malowniczy i niemalże arkadyjski jest opis soplicowskiego dworku, położonego:
(…) nad brzegiem ruczaju,
Na pagórku niewielkim, we brzozowym gaju.
Każdy kolejny opis przyrody (a jest ich wiele…) zachwyca barwami, niezwykłymi metaforami i widoczną sympatią autora do opisywanego świata. Soplicowski sad, ogródek Zosi, puszcza litewska, dwa stawy, zagajnik brzozowy, „świątynia dumania” Telimeny – oto najciekawsze i najpiękniejsze z tych obrazów. Świat przyrody żyje, a jego piękno udziela się bohaterom (a czasem i odwrotnie – to natura odzwierciedla zachowanie bohaterów, patrz: opis burzy). Stosunek do litewskiej przyrody to także temat ciekawej dyskusji pomiędzy Telimeną, Tadeuszem i Hrabią. Spośród tych trojga tylko młody Soplica dostrzegł piękno otaczającego go świata (przeciwstawiając się kosmopolitycznym wywodom o urokach włoskiego nieba).
Motyw szlachty w "Panu Tadeuszu"
„Pan Tadeusz” to przede wszystkim „historia szlachecka”, czyli opowieść nawiązująca do gatunku szlacheckiej gawędy. Zamiarem autora było ukazanie dawnych, odchodzących w przeszłość zwyczajów, zachowań, tradycji – tego wszystkiego, za czym poeta-emigrant tęsknił.
Główni bohaterowie dramatu to szlachta. Sędzia wywodzi się ze średniozamożnego rodu, Hrabia jest arystokratą, Stolnik (zamordowany przez Jacka) był magnatem, a Dobrzyńscy są przedstawicielami zubożałej szlachty (mieszkają w zaścianku, wykonują proste prace chłopskie). Poemat Mickiewicza jest właściwie wielkim spisem szlacheckich obyczajów, urzędów i tradycji. Bohaterowie wciąż pełnią dawne funkcje urzędników ziemskich (chociaż są to właściwie już tylko urzędy tytularne) – woźnego, podkomorzego, asesora. Wiele z opisywanych zachowań – zasiadanie przy stole, polonez, a nawet sam zajazd – powoli odchodzi w przeszłość. Sama szlachta ukazana jest z sympatią, sentymentem, często z komicznego punktu widzenia. Autor nie kryje wad swych bohaterów (widocznych zwłaszcza podczas narady w Dobrzyniu), ale na pierwszy plan wysuwa się wielki patriotyzm szlachty i przywiązanie bohaterów poematu do ojczyzny.
Motyw ojczyzny w "Panu Tadeuszu"
Główny motyw utworu to ojczyzna. Tęsknota za „krajem lat dziecinnych” zainspirowała Mickiewicza do stworzenia opowieści z „czasów szlacheckich”, łączącej sielankowy obraz rodzinnych stron z opisem nadziei prawdziwej wolności (przejazd wojsk Napoleona przez Litwę). Większość bohaterów utworu cechuje się wielkim patriotyzmem, wzorcowym przykładem jest tu postać Sędziego (wystrój domu, kultywowanie dawnych obyczajów). Najważniejszą postacią związaną z tym wątkiem jest jednak ksiądz Robak, niegdyś butny Jacek Soplica. Bernardyn, ukrywający swoją dawną przeszłość. Jest on agitatorem politycznym, przynosi na Litwę wieści o Napoleonie i jego armii. Sam podsuwa szlachcie pomysł wzniecenia powstania, które mogłoby wspomóc wodza w walce z Rosją. Robak usilnie stara się wpoić szlachcie przekonanie i konieczności walki. Niestety, jego słowa zostają zrozumiane opacznie (hasło „oczyszczenia domu”) i wykorzystane przeciwko Soplicy. Ostatecznie, poemat kończy się optymistycznym akcentem. Pobyt sztabu generała Dąbrowskiego w dworze daje wielką nadzieję na odmianę losu i kolejną szansę na odzyskanie wolnej ojczyzny.
Symbolem patriotyzmu i tradycji polskiej w „Panu Tadeuszu" jest soplicowski dworek - dom położony w niezwykle malowniczym otoczeniu: na wzgórzu, nad strumieniem, wśród zielonych pól. Biały dwór otacza brzozowy lasek, niedaleko domu rośnie owocowy sad i ogród (warzywny oraz kwiatowy). Wygląd posiadłości i najbliższej okolicy nasuwa skojarzenia ze staropolskim dostatkiem, zasobnością i gospodarnością jego właścicieli:
Brama na wciąż otwarta przechodniom ogłasza,
Że gościnna i wszystkich w gościnę zaprasza.
Wygląd wewnętrzny domu podziwiamy oczami Tadeusza, który po latach wraca w rodzinne strony. Wystrój pokoi (obrazy polskich bohaterów narodowych, zegar wygrywający „Mazurka Dąbrowskiego”) uwypukla patriotyzm i wojenną przeszłość Sopliców. Autor wielokrotnie podkreśla znaczenie dworku jako ostoi dawnych, szlacheckich wartości (gościnność, zamożność, przywiązanie do ojczyzny). Ważne słowa o domu Sopliców padają z ust Bartka Prusaka:
Wpadam do Soplicowa jak w centrum polszczyzny:
Tam się człowiek napije, nadysze Ojczyzny!
Motyw miłości w "Panu Tadeuszu"
Zauroczenie, flirt i wreszcie miłość – te uczucia towarzyszą głównym bohaterom poematu, zatem motyw miłości jest jak najbardziej obecny. W centrum „romansowych” zdarzeń stoi tytułowy bohater, uwikłany w skomplikowane uczucie będące skutkiem pomyłki. Młodzieniec zakochuje się w ogrodniczce, którą spotyka przypadkiem po powrocie do domu. Podczas przyjęcia bierze ją za Telimenę i rozpoznaje swój błąd dopiero przed wyjazdem na polowanie. Kolejne wydarzenia jeszcze bardziej komplikują plany Tadeusza, który aby poślubić Zosię, musi uzyskać zgodę samej Telimeny. Ta z kolei proponuje mu małżeństwo i wspólny wyjazd. Problem zostaje „rozwiązany” wobec konieczności emigracji. Zosia, wzruszona wyznaniem Tadeusza, zgadza się na zaręczyny po powrocie wygnańców do domu. W finałowej uczcie widzimy zaręczyny jeszcze dwóch, kolejnych par: Telimeny i Rejenta oraz Tekli Hreczeszanki i Asesora.
Motyw przemiany w "Panu Tadeuszu"
Motyw przemiany łączy się z postacią księdza Robaka. Bernardyn to bohater intrygujący, jego tajemnicza przeszłość ciekawi wielu bohaterów poematu. Jedni podziwiają jego kunszt strzelecki, inni są pod wrażeniem opowieści o Napoleonie, jeszcze inni domyślają się prawdy o jego pochodzeniu (Maciej Dobrzyński). Robak przeżywa większość swojego dorosłego życia pokutując za błędy przeszłości. Jako młody szlachcic, pod wpływem pragnienia odwetu zabija Stolnika, który odmówił mu ręki córki. Już w momencie zbrodni zabójca wie, że popełnia straszliwy błąd. Nie mogąc przywrócić życia ojcu Ewy, postanawia poświecić się pokucie (wstąpienie do zakonu bernardynów) i służbie ojczyzny. Walczy za granicami kraju, przenosi ważne listy, marzy o wznieceniu powstania na Litwie. Dba też o losy swojego jedynego syna i osieroconej córki Ewy – Zosi. Łoży na utrzymanie dzieci, dba o ich wykształcenie i przyszłość (marzy o zeswataniu tej pary).
Robaka poznajemy właściwie u kresu jego życia, metamorfoza duchowa dokonała się już dawno temu. Mimo tego Jacek nie ujawnia swej tożsamości. Ostatni punkt duchowego „nawrócenia” dawnego mordercy to uratowanie życia Hrabiemu i Gerwazemu (symbol – odkupienie dawnych win) i „spowiedź” – przyznanie się do winy zakończone przebaczeniem.