Postać kluczowa
Gerwazy jest postacią, która posiada w tekście utworu wiele przydomków i określeń. Jego prawdziwe nazwisko to Rębajło, ale nazywa się go też na przykład Scyzorykiem, Szczerbcem lub Mopankiem. Najistotniejsze z określeń Gerwazego to jednak „ostatni Klucznik Horeszkowa”. Funkcja Klucznika nie sprowadza się tylko i wyłącznie do urzędu, jaki bohater sprawował na dworze arystokratycznego rodu. Ma ona przede wszystkim sens alegoryczny.
Klucznik symbolizuje bowiem klucz do całego utworu. Najważniejszym atrybutem Gerwazego są właśnie klucze, którymi bohater nieustannie zamyka lub otwiera drzwi starego zamku. Chodzi tu o ujawnianie lub ukrywanie kolejnych sensów tekstu. Warto zwrócić uwagę, że Gerwazy wykorzystuje klucze również do nakręcania zepsutych zegarów. Za pomocą tej czynności mężczyzna niejako uruchamia zegar dziejów i sprawia, że historia wkracza w mityczny, baśniowy czas Soplicowa. To właśnie od sceny nakręcenia zegarów po uczcie zaczyna się ciąg kolejnych najazdów i walk.
Strażnik pamięci
Gerwazy jest również strażnikiem pamięci o rodzie Horeszków. Należy zauważyć, że bohater zamieszkuje opuszczony zamek, ponieważ chce się opiekować wszystkimi pozostawionymi tam pamiątkami. Można wręcz powiedzieć, że Gerwazy jest alegorią pamięci o przodkach i tradycji. Jego pojawianie się jest zawsze opisywane jak pojawienie się ducha przeszłości. Świadczy o tym na przykład następujący fragment, kiedy bohater niejako „wyłania się ze ściany:
Z kąta, kędy wisiał portret nieboszczyka,
Ostatniego z rodziny Horeszków, Stolnika,
Z małych drzwiczek ukrytych pomiędzy filary
Wysunęła się cicho postać na kształt mary.
Gerwazy; (…)
Nieprzypadkowo to właśnie Gerwazy opowiada Hrabiemu historię nieszczęśliwych Horeszków. Jego rolą jest bowiem podtrzymywanie wspomnień i przekazywanie ich kolejnym pokoleniom.
Duch zemsty
Gerwazy symbolizuje przede wszystkim ducha zemsty. Główną motywacją jego działania jest odwet na rodzie Sopliców, z powodu których zginął Stolnik i którzy bezprawnie stali się posiadaczami części majątku Horeszków. To on podburza Hrabiego i szlachtę z Dobrzyna do zbójeckiego najazdu na Soplicowo. Czyn ten całkowicie uniemożliwia zrealizowanie planów księdza Robaka o zbrojnym powstaniu na Litwie. Okazuje się więc, że Polacy nie mogą zwyciężyć z wrogiem z powodu braku narodowej solidarności. Narzędziem zemsty Gerwazego jest jego słynny Scyzoryk, którym Klucznik zamordował już niejednego wroga. Właśnie owym Scyzorykiem Gerwazy morduje majora Płuta w Soplicowie. Wymierza tym samym niejako dziejową sprawiedliwość.
Duch przebaczenia
Gerwazy symbolizuje jednak również przebaczenie. To właśnie przed nim – ostatnim Klucznikiem Horeszków – musi wyspowiadać się przed śmiercią ksiądz Robak. Gerwazy wysłuchuje dziejów Jacka Soplicy i udziela mu przebaczenia. Wyjawia również, że zataił fakt, iż Stolnik przed śmiercią przebaczył swojemu zabójcy, czyniąc znak krzyża. Przebaczenie Gerwazego stanowi najważniejszy moment tekstu. Od tego momentu Polacy mogą się bowiem zjednoczyć w walce w słusznej sprawie.