Natura to jeden z najważniejszych elementów świata przedstawionego „Pana Tadeusza”. Pełni ona w utworze wielorakie funkcje. Z pewnością buduje jakże istotny w poemacie klimat polskości. Ma również doniosłą rolę estetyczną – decyduje o pięknie litewskiego świata. Przejmuje ona także rolę metafizycznej siły, która strzeże dworku w Soplicowie i jego tradycji.
„Widzę i opisuję”
To właśnie w rozbudowanych opisach przyrody możemy odnaleźć realizację metody pisarskiej zasygnalizowanej przez Mickiewicza w Inwokacji, która to metoda sprowadza się do formuły „widzę i opisuję”. Pejzaż przedstawiony w „Panu Tadeuszu” ma przede wszystkim oddziaływać na zmysł wzroku. Z tego powodu można tu odnaleźć nagromadzenie epitetów unaoczniających opisywaną rzeczywistość. Szczególnie ważną role odgrywa tu więc nasycona kolorystyka i plastyczność obrazu. Zasada ta odnosi się do wszystkich opisów przyrody: np. wschodów i zachodów słońca. Oto przykład drugiego z wymienionych opisów, który został zbudowany niemal z samych epitetów:
Na zachód obłok na kształt rąbkowych firanek,
Przejrzysty, sfałdowany, po wierzchu perłowy,
Po brzegach pozłacany, w głębi purpurowy (…).
W obrębie wrażeń wzrokowych Mickiewicz skupia się często na zjawiskach świetlnych. Nie oznacza to oczywiście, że Mickiewicz rezygnuje z efektów dźwiękowych. Doskonałym przykładem użycia środków onomatopeicznych jest opis burzy.
Polskość
Jedną z ważniejszych funkcji opisów przyrody w „Panu Tadeuszu” jest konstruowanie za ich pomocą składników typowo polskiego pejzażu. Mickiewicz sięga więc po takie elementy natury, które kojarzą się z rodzimym krajobrazem. Już w inwokacji pojawiają się np. grusze czy łany zbóż. Poeta „polonizuje” pejzaż również w wypadku takiego zjawiska, jak chmury, czego przykładem jest monolog Tadeusza na cześć polskich chmur. Zabiegiem, który pomaga poecie w wykreowaniu klimatu „swojskości” jest szczególna prostota języka opisów, która znajduje wyraz w częstych animizacjach i antropomorfizacjach. Warto przyjrzeć się na przykład opisowi zachodu słońca z I księgi:
Słońce ostatnich kresów nieba dochodziło,
Mniej silne, ale szerzej niż we dnie świeciło,
Całe zaczerwienione, jak zdrowe oblicze
Gospodarza, gdy prace skończywszy rolnicze
Na spoczynek powraca.
Blask zachodzącego słońca został tutaj porównany do zaczerwienionego gospodarza, który kończy pracę w polu. Mickiewicz ukonkretnia zatem pejzaż i czyni go wybitnie polskim.
Metafizyka
Jednocześnie jednak natura pełni w „Panu Tadeuszu” także inną funkcję, mianowicie buduje niemal metafizyczny plan poematu. Służą temu także wspomniane już animizacje i antropomorfizacje, dzięki którym podkreśla się bliski i tajemniczy związek, jaki zachodzi między człowiekiem i przyrodą.
Na przykład opis dwóch stawów jest przykładem metaforyki erotycznej, za pomocą której Mickiewicz buduje obraz przyrody jako siły płodnej, a więc twórczej, powołującej do życia nowe światy. Symboliczna rola przyrody ujawnia się także w opisie litewskiego matecznika, czyli legendarnego miejsca, w którym chronią się zranione zwierzęta. Warto również pamiętać o opisie komety, która w noc zajazdu szlachty zaściankowej pojawia się nad dworem Sopliców i wróży zbliżające się nieszczęście.