II wojna światowa była krańcowo okrutnym doświadczeniem, stanowiła zaprzeczenie najważniejszych dotychczas dla ludzkości idei. Nie może więc dziwić fakt, iż wydarzenie to szeroko odbiło się w świadomości ówczesnych społeczeństw. Eskalacja przemocy i nienawiści, segregacja rasowa, zaborcze dążenia polityczne i okrutne mordy – wszystko to wywoływało burzliwe reakcje. Swoje zdanie wypowiadali zarówno początkujący twórcy (nowe pokolenia, nurty itp.), jak i przedstawiciele prądów obecnych już w literaturze (krytykowali, opowiadali się po określonej stronie itd.).
Najbardziej znaczące grupy literackie okresu II wojny światowej
W 1939 r. w Anglii ukazała się antologia poezji zatytułowana „The New Apocalypse”, nad którą pracowało dwóch twórców: James Findlay Hendry oraz Henry Treece. Właśnie od tej publikacji wywodzi się nazwa „Nowej Apokalipsy” – ugrupowania, w kontekście którego wymienia się przede wszystkim trzech poetów: Hendry'ego, Treece'a oraz Nicholasa Moore'a. Ich działaniom od początku (od lat trzydziestych) przyświecały idee sprzeciwu wobec ówczesnych realiów politycznych i ekonomicznych, co realizowali zwracając się w stronę romantyzmu. „Nowa Apokalipsa” opublikowała w okresie 1939-1945 trzy antologie. Na ich kartach znalazły się utwory jeszcze m.in.: Doriana Cooke'a, Roberta Greacena oraz Maurice'a Lindsay'a. Ich twórczość zwracała się w stronę romantyzmu, będąc zarazem próbą odrzucenia klasycyzmu (reprezentowanego m.in. przez W.H. Audena). Często pojawiały się w niej motywy buntu, sprzeciwu, niepokoju oraz surrealistyczne wizje (głównie w twórczości Davida Gascoyne'a).
W latach trzydziestych (1933) w północnej Karolinie powstało ugrupowanie „The Black Mountains Poets”. W gronie należących i powiązanych z nim twórców można wymienić m.in.: Larry'ego Eignera, Roberta Duncana, Eda Dorna, Johna Wienersa itd. Ich twórczość była próbą odejścia od tradycji poetyckiej reprezentowanej przez T.S. Eliota. Jako grupa nie odnosili się oni do wydarzeń politycznych, koncentrując uwagę przede wszystkim na formie twórczości oraz relacji tekst-czytelnik.
Obecność wojsk brytyjskich w Egipcie zaowocowała skupieniem się w Kairze twórców znajdujących się w Afryce. Poetów tych zwykło się nazywać Cairo poets. Wśród najważniejszych reprezentantów tego ugrupowania wymienia się zazwyczaj: Keitha Douglasa, Lawrence'a Durella i George'a Sutherlanda Frasera. W twórczości tego pierwszego silnie zaznaczały się motywy wojenne, a on sam często zaznaczał, iż największą inspirację stanowił dla niego Isaac Rosenberg (najwybitniejszy brytyjski poeta I wojny światowej). Durell pracował w Kairze jako wysłannik prasowy, a Fraser służył jako żołnierz. Podobnie jak u Douglasa, w ich dziełach również wojna stawała się dojmującym doświadczeniem.
Zarówno w prozie, jak i w poezji okres II wojny światowej nie przyniósł spektakularnych debiutów. Znacznie ważniejsze miejsce zajmowali wówczas twórcy o ugruntowanej pozycji. Z kolei wśród prądów literackich dominowały te, które narodziły się jeszcze przed wojną.
Wcześniejsze pokolenia twórców wobec II wojny światowej
Jednym z najważniejszych poetów należących do poprzedniego pokolenia, a poruszających w swojej twórczości tematykę wojenną, był Thomas Stearn Eliot. Za jedno z najważniejszych dzieł jego życia uważa się publikowane w latach 1937-1942 „Cztery kwartety”. Utwór ten (a przynajmniej części pisane w czasie wojny) można najkrócej określić jako próbę poszukiwania pewnych fundamentalnych wartości, jakie mogą zapewnić przetrwanie cywilizacji i kultury nawet w najgorszych, obfitujących w zagrożenia i wynaturzenia czasach.
Wielkie znaczenie zyskała także powieść Ernesta Hemingway'a „Komu bije dzwon” („For whom the bell tolls”). Dzieło opublikowane zostało w roku 1940, a jego treść opowiadała o oddziale partyzanckim, który walczył w hiszpańskiej wojnie domowej (1936-1939). Sam autor doświadczył okrucieństw wojny, gdyż brał udział w opisywanym wydarzeniu, będąc korespondentem prasowym. Szczególne miejsce w utworze Hemingway'a zajmuje motyw ideologii (tak bardzo aktualny w czasie II wojny światowej). Autor dobitnie pokazuje, iż potrafi ona zatruć ludzkie umysły i skłonić do popełniania najokrutniejszych zbrodni.
W 1942 r. wydany został „Siódmy krzyż” niemieckiej pisarki Anny Saghers. Autorka pochodziła z żydowskiej rodziny, a na świat przyszła we Frankfurcie. Udało jej się wyemigrować za Ocean, a w Stanach Zjednoczonych opublikowała swoją powieść, która przedstawiała niemiecką rzeczywistość z czasów przedwojennych oraz opowiadała historię siedmiu bohaterów uwięzionych w obozie koncentracyjnym znajdującym się w Westhofen.
Jedną z najważniejszych książek opublikowanych w czasie II wojny światowej był „Folwark zwierzęcy” George'a Orwella. Dzieło to, chociaż napisane zostało w 1943 r., ukazało się dopiero dwa lata później. Ze względu na jego antykomunistyczną i antytotalitarną wymowę cenzura nie dopuszczała „Folwarku” do publikacji. Zwracano uwagę na antyrosyjską wymowę dzieła, a ze względu na ważną rolę ZSRR w czasie II wojny światowej Wielka Brytania nie mogła pozwolić sobie na żadne niewłaściwe posunięcia.
Najważniejsze prądy literackie i artystyczne a II wojna światowa
Okres II wojny światowej wiąże się w historii literatury ze schyłkową fazą modernizmu (jako nurtu w literaturze światowej). W dyskursie naukowym funkcjonują różne daty końca tego okresu, np. 1941 r. (śmierć Joyce'a i Virginii Woolf) oraz 1945 (koniec wojny).
Wciąż żywotny pozostawał surrealizm – większość przedstawicieli wyjechała do Stanów Zjednoczonych, często w swoich dziełach dawali oni wyraz poglądom lewicowym i antyfaszystowskim. Z kolei nowością był powstały na początku lat t30. w ówczesnej Rosji socrealizm. Rozwijał się on głównie na Wschodzie, a po zakończeniu II wojny światowej został narzucony państwom podbitym przez Rosję. Najważniejszymi założeniami tego prądu było realistyczne przedstawianie świata (bez ujawniania osobowości autora) oraz propagowanie idei socjalizmu.