Umowa społeczna - definicja, twórca, historia

Okres Oświecenia charakteryzował się szeregiem przemian zarówno społecznych, religijnych, jak i intelektualnych. Była to epoka, podczas której doszło do rozwoju wielu nowych pomysłów oraz idei, opartych na szeroko rozumianym ludzkim rozumie. Rozwój ówczesnej nauki dążył do uniezależnienia się różnych dyscyplin od filozofii scholastycznej.  Jedną z teorii, która się wówczas pojawiła była koncepcja umowy społecznej.
    
Przedstawił ją w XVII wieku angielski myśliciel Thomas Hobbes (1588-1679). Swoje stanowisko uzasadniał naturą ludzką, która powoduje, że każdy człowiek działa zgodnie ze swoim interesem. Problem pojawia się w momencie, gdy interesy poszczególnych ludzi są sprzeczne, co mogłoby doprowadzić do konfliktu. By temu zapobiec należy zrzec się wolności jednostkowej i zawrzeć umowę społeczną, która przekaże władzę jednostce lub organowi kolegialnemu. Dopiero po jej zawarciu, według Hobbesa, można mówić o powstaniu państwa. Zaprzecza on tym samym starożytnemu poglądowi Arystotelesa, mówiącym, że państwo powstaje w sposób naturalny i zwraca uwagę, że dochodzi do tego wskutek świadomej decyzji.

Teorię przedstawioną przez Hobbesa rozwinął John Locke (1632-1704). Według niego każdy człowiek jeszcze przed wejściem w skład społeczeństwa ma pewien zestaw naturalnych praw do życia, wolności oraz własności. Teoria ta służyła temu, by wyjąć własność spod ingerencji państwa. Locke zaznaczał przy tym, że wszyscy ludzie wiążąc się umową społeczną i wybierając spośród siebie władzę, nie zrzekają się swoich naturalnych praw. W związku z tym wszyscy ludzie są równi wobec prawa  i przysługuje im wolność działalności gospodarczej, kulturalnej oraz politycznej. Również w kwestii religii państwo powinno zostać neutralne. W związku z powyższym państwo powinno służyć ochronie podstawowych praw, stąd często określa się państwo jako „stróża nocnego”.

Doktryna Locke'a bardzo silnie oddziaływała praktycznie na całym świecie. Dała ona podstawę do rewolucji angielskiej z 1688 roku oraz o wiele późniejszej amerykańskiej Deklaracji Niepodległości.

Kwestię umowy społecznej rozwinął też Jean Jacques Rousseau (1712-1778) w swoim dziele „Umowa społeczna” z 1762 roku. Jego koncepcja różniła się o tyle, że, w przeciwieństwie do Hobbesa, uznał on naturalną dobroć człowieka, a w przeciwieństwie do Locke'a, zanegował on istnienie zracjonalizowanych norm prawa naturalnego. W swojej pracy Rousseau opisał model doskonałego społeczeństwa, które powinno żyć w małym państwie rządzonym demokratycznie. Obywatele tegoż państwa powinni razem współpracować i z własnej woli przestrzegać prawnego porządku. W tym przypadku mamy do czynienia z tym, że połączona na zasadzie równości wola jednostek tworzy pewien rodzaj woli powszechnej, która dążąc do powszechnego dobra gwarantuje pełną wolność jednostki.