Kościół i religia w oświeceniu

Oświecenie jako nowy prąd kulturowy i ideowy podchodziło do kwestii wiary i religii w sposób zupełnie odmienny i unikalny, w porównaniu do poprzednich epok. Wbrew powszechnym opiniom, nie wszyscy myśliciele oświeceniowi byli zdeklarowanymi przeciwnikami wiary. Prawdą jednak jest, że większość z nich ostro potępiała różnorakie zabobony i wierzenia będące elementem wiary „ludowej”, jako nierozumowe i szkodliwe. Był to element walki z „ciemnotą” i „zacofaniem”, którego pośrednim skutkiem było jednocześnie niszczenie pewnych obszarów  kultury i duchowości ludowej, zwłaszcza wiary w różnego rodzaju demony i duchy lokalne. Jednocześnie większość filozofów Oświecenia uznawało religię i wiarę w ogólności jako element potrzebny i korzystny społecznie.

Oprócz tego okres Oświecenia jest też pierwszym okresem, w którym różnego rodzaju filozofowie, wierzący w potęgę Rozumu i nie bojący się zadzierać z Kościołem, pozwolili sobie na krytykę wiary jako takiej, pojawiły się też nowe prądy intelektualne, takie jak ateizm i deizm. Pierwszy z tych poglądów całkowicie neguje istnienie Boga bądź bóstw, sił nadprzyrodzonych i innych nadnaturalnych elementów. Filozofowie przejawiający ten pogląd wierzyli bardziej w potęgę sił Natury i budowę wszechświata, bądź też Rozum i wartości moralne. Zwłaszcza te ostatnie poglądy zyskały na szerokim znaczeniu w czasie rewolucji francuskiej, gdzie wielu znaczących jej przedstawicieli było ateistami. Deizm z kolei zakładał, że Bóg był wielkim architektem, który zaprojektował całe uniwersum i zasady w nim panujące, jednak po stworzeniu go nie ingeruje już w działający system. Czasami używa się na określenie tego poglądu metafory zegarmistrza, który zbudował i nakręcił zegarek, po czym nie interesuje się jego pracą. Deizm odrzucał też w dużej mierze rolę objawień i możliwości poznania Boga. Wśród jego zwolenników (mniej lub bardziej jawnych) można zaliczyć m.in. Johna Locke, Woltera czy Johna Tolanda.

XVIII wiek jest okresem narodzin nowoczesnej masonerii, następczyni średniowiecznych jeszcze tajnych stowarzyszeń murarzy i budowniczych, której powstanie wiąże się z zawiązaniem w Anglii Wielkiej Loży (1717). Masoneria, zwana także wolnomularstwem, była ruchem o wielu różnych obliczach, od chęci samokształcenia, samorozwoju i badania natury człowieka, po skomplikowane rytuały, rozbudowaną hierarchię i stopnie wtajemniczenia. Nie stanowiła (i nie stanowi) spójnego ruchu, a raczej wiele mniejszych komórek, często o zupełnie odmiennych poglądach na sprawy wiary. Niektóre z nich są bardzo ateistyczne, inne skłaniają się ku poglądom deistycznym (nazywając często Boga Absolutem, lub Wielkim Architektem Wszechświata), jeszcze inne wręcz zachęcają do promowania wartości chrześcijańskich. Kościół jednoznacznie potępiał i potępia ruchy wolnomularskie, starając się je aktywnie zwalczać, mimo to jednak to właśnie w Oświeceniu siatka lóż rozprzestrzeniła się po Europie, docierając również do Ameryki. Wśród masonerii było wielu władców, uczonych i polityków, aczkolwiek wielu z nich podchodziło do niej jak do modnego klubu intelektualnego i posiadało niskie stopnie wtajemniczenia, a przez to małe znaczenie w loży.

Należy też pamiętać o często zapominanym ruchu „chrześcijańskiego” Oświecenia, stojącego w opozycji do ateistycznych nurtów, w szczególności zaś do „encyklopedystów”.  Jednym z motorów owego chrześcijańskiego Oświecenia były kolegia jezuickie, starające się pójść drogą kompromisów i łączyć Rozum z dogmatami wiary w akceptowalną dla Kościoła mieszankę.