Władysław Broniewski „Ballady i romanse” - analiza
W 1945 r. ukazał się szósty tom poetycki Władysława Broniewskiego – „Drzewo rozpaczające”. Zamieszczone w nim utwory w dużej mierze poświęcone zostały rozrachunkowi z II wojną światową i jej skutkami. Przykładem są właśnie „Ballady i romanse”, których tytuł nawiązuje do głośnego tomu Adama Mickiewicza wydanego w 1822 r.
Tekst „Ballad i romansów” Broniewskiego bezpośrednio odwołuje się do „Romantyczności” Mickiewicza. Podobieństwa i różnice pomiędzy utworami ujawniają się na płaszczyźnie treściowej, wiersz Broniewskiego nie realizuje gatunku ballady. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na fakt, iż brak w nim elementów fantastycznych, wywodzących się z ludowych wierzeń (sytuacja liryczna utworu cechuje się wielkim prawdopodobieństwem, jedynie symboliczna postać Jezusa może pozostawać poza ziemskim doświadczeniem). Bardzo ważne miejsce w balladach zajmowała także sprawiedliwość – pojmowana często jako siła niezależna od człowieka, działająca samodzielnie i bezwzględnie, zawsze dosięgająca winnych. Nie funkcjonuje ona w utworze Broniewskiego. Z balladą dzieło autora „Drzewa rozpaczającego” łączą elementy epickie (wyraźnie zarysowana fabuła) oraz dramatyczne (dialogi). Trzeba jednak odnotować, że obecna jest tutaj charakterystyczna dla tego gatunku nastrojowość, choć zmodyfikowana ze względu na tragiczne wydarzenia z lat 1939-1945.
Dzieło Broniewskiego składa się z siedmiu czterowersowych strof. Pierwsza z nich liczy pięć wersów, każda kolejna po cztery. Układ rymów jest niejednorodny. Obok siebie występują rymy parzyste i przeplatane, jednak regularność tę zaburza część rozpoczynająca utwór i pojawiający się w niej cytat z „Romantyczności”. Jej schemat rozpisać można następująco: abacb. Warto zwrócić uwagę na rym wewnętrzny w drugim wersie ostatniej strofy (anieleli : po kolei). Liczba sylab w poszczególnych wersach nie jest równa.
W „Balladach i romansach” pojawia się wiele środków stylistycznych. Wpływają one na nastrój utworu, pomagają w tworzeniu sugestywnego obrazu ogołocenia, zagubienia, strachu. Wśród nich wyróżnić można m.in.: epitety (np. „żywego ducha”; „naga, ruda Ryfka”; „grubi Niemcy”, „bolejący Pan Jezus”), metafory („anieleli po kolei”, „ozwało się Alleluja w Galilei”), anafory („przejeżdżał”, „za”), powtórzenia („dużo, dużo luda”), wyliczenia („za koronę cierniową, za te włosy rude”). W drugiej strofie pojawia się parenteza (zdanie wtrącone) – „Uciekaj, uciekaj, Ryfka!”, które może świadczyć o pozytywnym stosunku narratora do bohaterki.
Władysław Broniewski „Ballady i romanse” - interpretacja
Bohaterką dzieła Władysława Broniewskiego jest Ryfka – trzynastoletnia ruda Żydówka. Straciwszy oboje rodziców, biega po opustoszałym, zniszczonym miasteczku. Dziewczynka nie reaguje na ostrzeżenia, nie ucieka – jest zupełnie przerażona, oszołomiona okrutnymi wydarzeniami. Wciąż ma nadzieję na spotkanie z najbliższymi, być może widzi ich duchy (na co wskazywałby kontekst „Romantyczności” Mickiewicza); otrzymawszy bułkę, chce podzielić się nią właśnie z rodzicami.
Ryfkę mijają kolejni ludzie. Każdy coś jej ofiaruje, lecz w żadnym wypadku nie jest to to, czego dziewczyna naprawdę potrzebuje. W końcu pojawili się SS-mani, którzy prowadzili Jezusa, wiodąc Go na mękę. Wzięli ze sobą również młodą dziewczynkę, postawili oboje pod miedzą:
(…) Słuchaj, Jezu, słuchaj, Ryfka, Sie Juden,/ za koronę cierniową, za te włosy rude,/ za to, żeście nadzy, za to, żeśmy winni,/ obojeście umrzeć powinni”, po czym wystrzelili.
Jezus i Ryfka zaś „anieleli po kolei”.
Przejmującą scenę, opisaną przez Władysława Broniewskiego można odczytywać na wiele sposób. Pierwsza interpretacja musi nawiązywać, co najbardziej oczywiste, do Holocaustu. Czy SS-mani mierzący do Jezusa i Ryfki mają konkretny powód, by ich zabić? Nie, wręcz przeciwnie – sami przyznają, że czynią to bez motywu, wyłącznie dlatego że bohaterowie wiersza są pochodzenia żydowskiego. Właśnie w ten sposób przedstawiona zostaje zagłada Żydów – jako działanie okrutne i nieznajdujące żadnego racjonalnego uzasadnienia.
Odniesienie „Ballad i romansów” do „Romantyczności” Adama Mickiewicza otwiera kolejne konteksty. Ryfka stanowi odbicie Karusi, która po śmierci Jasieńka biegała po miasteczku, rozmawiając z jego zjawą. Nie rozumiał jej mędrzec, jednak prości ludzie podzielali jej przeczucia, dając – choćby duchowe – wsparcie, traktując z szacunkiem, nie jak osobę szaloną. Ryfka od nikogo nie otrzymuje realnej pomocy, nikt nie jest gotów zabrać ją ze sobą, dostaje jedynie bułkę. Wojna powoduje zobojętnienie, każdy troszczy się przede wszystkim o siebie. Nikt nie zaryzykowałby życia dla małej Żydówki, a drobne dary przechodniów mają za zadanie uciszyć wyrzuty sumienia.
Postacie skatowanych bohaterów, młodej i niewinnej Ryfki oraz Mesjasza, uzmysławiają stopień okrucieństw wojennych. Niszczycielski żywioł przyczynił się do śmierci milionów zwykłych i bezbronnych, którzy nie zasłużyli na taki los, stali się ofiarami nieludzkich czasów, złych ludzi; podobnie jak Jezus Chrystus został wydany na śmierć bez jakiejkolwiek winy.