Obóz koncentracyjny, obóz zagłady, obóz pracy - definicje
Mianem obozów koncentracyjnych określane są miejsca specjalnie przystosowane do przetrzymywania określonych grup więźniów (osadzanych często bez wyroków), którzy z różnych względów uważani są za szkodliwych bądź niebezpiecznych. Historia pokazuje, iż najczęściej byli to ludzie (lub też grupy społeczne, narodowościowe, religijne), które uznawano za zagrożenie dla istniejącego porządku – często totalitarnego i monocentrycznego.
Pojęcie „obóz koncentracyjny” jest terminem niezwykle szerokim, w którym zawierają się obóz pracy i obóz zagłady. Obozy koncentracyjne służyły głównie gromadzeniu więźniów w jednym miejscu oraz skutecznemu wykluczaniu ich z życia społecznego. Skumulowani (skoncentrowani) stawali się oni niegroźni dla panującej władzy, w dodatku umożliwiało to skuteczne pozbawianie ich wszelkiego rodzaju praw, konsekwentnie marginalizując ich znaczenie.
 |
| Brama obozu Auschwitz z cynicznym, okrutnym napisem: Praca czyni wolnym |
Zarówno obozy pracy, jak i obozy zagłady były placówkami znacznie bardziej wyspecjalizowanymi oraz jednocześnie nastawionymi na osiągnięcie określonych celów.
Pierwsze z nich nastawione były na wykorzystywanie osadzonych w nim ludzi jako taniej siły roboczej. W czasie II wojny światowej zajmowali się oni czynnościami mającymi na celu poprawę potencjału militarnego III Rzeszy. Miejsca tego typu tworzono również w ZSRR. Gułagi – bo o nich mowa – były punktami, w których przetrzymywano przestępców kryminalnych oraz ludzi uznawanych za niebezpiecznych dla ideologii, rządu itp.
Obozy zagłady przeznaczone były z kolei przede wszystkim do masowej eksterminacji przetrzymywanych w nim grup. Często faza ta poprzedzona była etapem obowiązkowej pracy, a więźniów mordowano dopiero wówczas, gdy okazywali się niezdatni do dalszego wykonywania obowiązków. Najważniejszym i skrajnie brutalnym celem obozów zagłady było jednak eliminowanie osadzonych w nim ludzi. Czyniono to brutalnie i zazwyczaj masowo, starając się uzyskać jak najbardziej opłacalny współczynnik ekonomiczny (właśnie z tego względu skłoniono się ku używaniu gazu).
 |
| Więźniowie Gułagu przy pracy |
Wygląd obozów koncentracyjnych można opisać jako ascetyczny. Więźniowie gromadzeni byli w zatłoczonych barakach. Znacznie bardziej okazałe budynki należały do administracji, a nad całym krajobrazem górowały wieżyczki strażnicze stanowiące zwieńczenie wysokiego ogrodzenia. Wewnątrz wydzielone były także olbrzymie przestrzenie, które stawały się miejscem pracy osadzonych. Charakterystyczne były także krematoria (wznosiły się nad nimi rozpoznawalne kominy) oraz komory gazowe – przestrzeń masowych egzekucji.
Obóz koncentracyjny - geneza
Za jedne z pierwszych obozów koncentracyjnych historycy uważają te, które tworzyli Rosjanie dla polskich więźniów, uczestników konfederacji barskiej. Gromadzeni byli w nich ludzie czekający na zsyłkę na Sybir. Z kolei w czasie wojen burskich w podobny sposób działali Anglicy, którzy w tzw. „concentration camps” grupowali kobiety i dzieci (skutkiem fatalnych warunków panujących w obozach była śmierć ok.1/4 przetrzymywanych). Niemal identyczne obozy tworzyli też Hiszpanie skupiając w nich kubańskich powstańców.
W świadomości społecznej najskuteczniej zadomowiły się jednak obozy, które w czasie II wojny światowej tworzyli naziści. Okres ten przyniósł niesamowitą eskalację przemocy i nienawiści, co szybko zaowocowało powstawaniem obozów śmierci.
Obóz koncentracyjny - znaczenie
Obozy koncentracyjne (także pracy i zagłady) były miejscami kumulacji wojennej przemocy i nienawiści. W okresie od 1939 do 1945 r. przetrzymywano w nich ok. 18 milionów osób, a niemal 11 milionów poniosło w nich śmierć.
Niechlubne miejsce w tym zestawieniu zajmują także radzieckie łagry. W czasie II wojny światowej system ten został niesamowicie rozbudowany, a przebywało w nim ok. 10-12 milionów ludzi.
Obozy koncentracyjne - przykłady
Jednym z najbardziej rozpoznawalnych obozów koncentracyjnych jest zespół Auschwitz-Birkenau (obóz zagłady, obóz pracy) mieszczący się w Oświęcimiu. Inne struktury tego typu wzniesione zostały w: Dachau (uważany za obóz wzorcowy), Sztutowie, Mauthausen oraz na Majdanku.
Znaczącymi obozami wchodzącymi w skład Gułagu były: Jarcewo (miejsce akcji „Innego świata”), Norylsku, Workucie oraz Karagandzie.