Dekadentyzm - definicja, cechy, przedstawiciele

Termin został zaczerpnięty z języka francuskiego, gdzie décadence oznacza schyłek, chylenie się ku upadkowi. Początkowo, czyli jeszcze w XVIII wieku, miał znaczenie pejoratywne, odnosił się bowiem do poezji rzymskiej u schyłku starożytności, która cechowała się pesymizmem, emocjonalizmem i irracjonalizmem. W XIX termin został zaadaptowany przez Theodora Gautiera w przedmowie do „Kwiatów zła” a następnie spopularyzowany prze Anatola Baju, założyciela czasopisma „Le Décadent”. Odnoszono go najpierw do symbolistów francuskich, a następnie szerzej do wszelkich tendencji schyłkowych i pesymistycznych.

U podłoża „choroby wieku” legły poglądy Schopenhauera, Nietzschego i Hartmanna, akcentujące lęk przed śmiercią, wyobcowanie jednostki w świecie zdominowanym przez technikę, kryzys cywilizacji i kultury oraz nastroje katastroficzne. Dekadentyzm to zwątpienie w postęp cywilizacyjny i możliwości poznawcze. Jego przedstawiciele programowo odrzucali wszelkie systemy filozoficzne i naukowe jako niezdolne do wyjaśnienia podstawowych kwestii ludzkiej egzystencji. Z dekadentyzmem łączyła się też niechęć do mieszczańskiego stylu życia, mieszczaństwo stało się symbolem przemian społecznych, upadku kultury, która stała się masowa, tłumienia indywidualizmu i wolności przez powszechnie panujący konwenans. Jan Tomkowski tak charakteryzuje ten światopogląd:

Dekadentom o wiele bliższa była psychologia, nauka biorąca za punkt wyjścia jednostkę ludzką. Niechęć wobec tłumu i otoczenia, przyrody nie wyłączając, prowadziła nieuchronnie do neurotycznego egotyzmu, który Oscar Wilde uznał za nieodłączny element poczucia godności ludzkiej. Ucieczce od rzeczywistości towarzyszy poszukiwanie nowych, wyrafinowanych doznań, niezwykłych przygód intelektualnych. […] Alkohol i opium pozwalają odkrywać nowe światy, wywołują niezwykłe stany psychiczne, najczęściej okazują się jednak lekarstwem na smutek i nudę.
    
„Choroba wieku” objawiała się przede wszystkim zniechęceniem i poczuciem bezsilności. Jednostka czuje się słaba, niezdolna wpływać na swój los. Poczucie rozpaczy każe szukać ucieczki od świata i własnych ponurych myśli i lęków. Uciekano więc w odmienne stany świadomości osiągane za pomocą różnych używek, przeżycia estetyczne spowodowane tworzeniem i kontemplacją sztuki oraz przeżycia erotyczne. W ten sposób dekadentyzm prowadził do perwersyjnego erotyzmu i skrajnego estetyzmu, skłaniał też do zgłębiania nauk tajemnych m.in. okultyzmu i satanizmu. Porównywano społeczeństwo do żywego organizmu, który po okresie rozwoju starzeje się i zmierza ku śmierci.
    
Dekadentyzm to nie tylko nurt w sztuce, ale przede wszystkim postawa życiowa, manifestowana w prowokacyjny sposób. Tzw. cyganeria artystyczna obnosiła się ze niechęcią do schematycznych zachowań, negowano uświęcone wartości jak rodzina czy religia, łamano konwenanse, wywoływano skandale nieobyczajnym zachowaniem, ekstrawaganckim sposobem zachowania i ubierania się, gardzono dobrami materialnymi i mieszczańską zapobiegliwością.
    
W Polsce termin dekadentyzm pojawił się raczej późno, bo dopiero w połowie lat osiemdziesiątych XIX wieku. Odnoszono się do niego z niechęcią, Górski określił dekadenta jako efekt „rozczarowania do życia społecznego i jego typowego produktu tj. do współczesnego filistra”. Nieco później postacie dekadentów kreował Przybyszewski, nadając im rys indywidualności. Bohaterowie obdarzeni ponadprzeciętną inteligencją i wrażliwością na sztukę byli jednocześnie niezdolni do żadnego działania.
    
Znaczenie dekadentyzmu dla dalszego rozwoju sztuki polega między innymi na inspiracji symbolizmu i estetyzmu.