Chrześcijaństwo i Kościół katolicki w XIX wieku

Chrześcijaństwo w XIX wieku nadal było dominującą religią na świecie, co wiązało się oczywiście z dominacją Europy nad prawie całym światem. Rzeczą normalną było, że wraz z administracją europejską na podbite ziemie wkraczali misjonarze, nawracający ludność podbitą na panujący w danym państwie odłam chrześcijaństwa. Odnosiło to różne skutki. Generalnie można mówić o znacznych sukcesach akcji misyjnej w Afryce, gorsze rezultaty dała zaś na terytorium starych cywilizacji Indii i Chin. Równie duże sukcesy odnotowała Cerkiew Prawosławna, w czasie ekspansji w głąb Azji. Kościół Prawosławny był uważany przez władze carskie za jeden z filarów władzy i znaczną jej podporę, stąd też miał status niemal kościoła państwowego. Podobnie było zresztą w Wielkiej Brytanii.

Wiek XIX jest za to z kolei okresem znacznego osłabienia wpływów Kościoła Katolickiego. Wiązało się to z kilkoma różnymi procesami. Po pierwsze, w wyniku zjednoczenia Włoch w latach 60. i 70. XIX wieku papieże przestali być ostatecznie władcami świeckimi, tracąc ostatecznie niemal całe terytorium Państwa Kościelnego, za wyjątkiem szczątkowego Watykanu. Oprócz tego, władze niektórych krajów, takich jak zjednoczone Niemcy czy Rosja, zwalczały katolicyzm jako potencjalne źródło oparcia dla polskich ruchów niepodległościowych, tradycyjnie powiązanych z katolicyzmem. Oprócz tego doszło do znacznej laicyzacji życia, a wraz z rozwojem techniki i zmianami w społeczeństwie doszło do jego znacznej ateizacji. Zmusiło to papiestwo do dostosowania się do nowej sytuacji i powolnej ewolucji, tak by nadążyć za zmianami na świecie. Stąd też między innymi wykreślenie wielu książek z indeksu ksiąg zakazanych. Z drugiej strony Kościół (nie tylko katolicki) zwalczał zaciekle niektóre teorie, jak na przykład nauki Karola Darwina  o ewolucji gatunków, jako niezgodne z doktryną kreacjonizmu.

W wieku XIX doszło do trzech ważnych wydarzeń w historii katolicyzmu. Pierwszym z nich było ogłoszenie przez papieża Piusa IX dogmatu o nieomylności papieża w sprawach wiary, w czasie I soboru watykańskiego w roku 1870. Wywołało to ogromny rozdźwięk w świecie chrześcijańskim, a także odłączenie się kilku grup kościelnych, nie uznających owego dogmatu. Drugim ważnym wydarzeniem był podjęty w Niemczech Kulturkampf - „walka o kulturę”, zainicjowana przez kanlerza  Niemiec Ottona von Bismarcka. Widział on w katolicyzmie przeszkodę w dziele unifkacji zjednoczonych Niemiec i ewentualne źródło rozdźwięku pomiędzy katolickimi a protestanckimi częściami kraju. Prowadzona w latach 1870 – 1880 akcja okazała się jednak nieskuteczna, ostatecznie doszło do pogodzenia się Bismarcka z pozycją Kościoła. Trzecim ważnym wydarzeniem była encyklika Rerum Novarum, ogłoszona przez Leona XIII 15.05.1891 roku. Było to pierwsze w historii zabranie głosu i zajęcie oficjalnego stanowiska papieża w sprawie sytuacji robotniczej, kapitalizmu i socjalizmu. Leon XIII zwracał się w niej przeciwko socjalizmowi jako takiemu, co nie może dziwić, zważywszy na antykościelne hasła głoszone przez wiele jego odłamów. Z drugiej strony jednak w tym samym dokumencie papież postulował konieczność poprawy bytu robotników i proletariatu, co miało być obowiązkiem państwa, troszczącego się o obywateli. Rerum Novarum jest przez wielu uważane za pierwszy krok katolicyzmu w nowoczesność.