Kulturkampf w zaborze pruskim - czym była, na czym polegała?

Zjednoczenie Niemiec w roku 1871 doprowadziło do powstania nowego, silnego państwa w środkowej Europie, które już wkrótce włączyło się do ogólnoświatowego wyścigu mocarstw. Cesarstwo Niemieckie nie było jednak państwem jednolitym. Powstało ono z wielu mniejszych i większych państewek niemieckich o różnym stopniu rozwoju, religii i częściowo kultury.

Niemiecki kanclerz Otto von Bismarck, jeden z głównych twórców zjednoczenia, widział zagrożenia, jakie płynęły z owej niejednolitości, jednocześnie zaś, jako mieszkaniec i polityk pruski chciał widzieć II Rzeszę uformowaną niejako na ich obraz.  Za jeden z filarów pruskiej dominacji uważał on zaś ich protestantyzm, będący w opozycji do dominującego w wielu innych krajach niemieckich katolicyzmu. Dodatkowo, Kościół był też zawsze oparciem dla ludności polskiej w zaborze pruskim, która teraz, po zjednoczeniu była elementem niepewnym. Stąd też w pierwszym dziesięcioleciu istnienia Cesarstwa Bismarck realizował szeroko zakrojoną akcję odsuwania Kościoła od wpływów w Niemczech, która jednocześnie wymierzona była także w ludność polską. Okres ten nazwano Kulturkampfem (dosłownie: „walka o kulturę”, w domyśle niemiecką).

Działania te były wielokierunkowe i wieloetapowe, przeprowadzane na szeroką skalę. Niemcy starały się mieć jak największy wpływ na wybór duchownych, zwłaszcza na wyższe stanowiska. Jednocześnie zaś zwalniano bądź aresztowano duchownych, którzy oficjalnie nie zgadzali się z polityką państwa (zwłaszcza po ustawach z roku 1871, gdzie zakazywano publicznej krytyki państwa i 1873), bądź, w przypadku terenów polskich, byli podejrzewani o działalność patriotyczną. Z zaciekłością zwalczano świeżo wprowadzony dogmat o nieomylności papieża (1870), Bismarck montował też europejską koalicję w celu przywrócenia dawnego, średniowiecznego wpływu władców na wybór papieża. Zamykano bądź ograniczano szkoły prowadzone przez Kościół. W roku 1873 wprowadzono tzw. „ustawy majowe”, wprowadzające szeroko idące ograniczenia w kształceniu i obsadzaniu stanowisk przez duchownych, jak również usuwało z terenów Cesarstwa większość zakonów. Ostatni punkt powtórzył się w ustawach z roku 1875, oprócz tego wprowadzono tam śluby cywilne i nałożono nowe restrykcje na Kościół. W wyniku sprzeciwów polskiego duchowieństwa przeciwko ustawie dokonano szeregu aresztowań polskich duchownych, w tym biskupa gnieźnieńsko – poznańskiego Mieczysława Ledóchowskiego. Działania te zbiegły się w czasie z zaostrzeniem polityki germanizacyjnej, niejako uzupełniając ją.

Na dłuższą metę działania Bismarcka okazały się jednak nieskuteczne. Nie udało mu się całkowicie wyeliminować wpływów kościelnych, za to tracił on poparcie w katolickich rejonach, między innymi w Bawarii. Powstała też silna opozycja polityczna w niemieckim rządzie. W rezultacie niemożności zwycięstwa Bismarck rozpoczął od końca lat 70. XIX wieku politykę „odwilży” w stosunkach z katolikami, jak również z nowym papieżem, Leonem XIII (w miejsce zmarłego Piusa IX). Ostatecznie polityka Kulturkampfu zakończyła się niepowodzeniem, mimo strat, jakie poniosły zarówno Kościół katolicki, jak i polska kultura.