Zabór pruski - charakterystyka (gospodarka, oświata, rolnictwo i in.)

Zabór pruski, później zaś niemiecki, przeszedł w trakcie XIX wieku największy rozwój gospodarczy, stając się najbogatszym zaborem ze wszystkich. Było to konsekwencją świadomej polityki pruskiej, której zależało na transformacji wcielonych ziem w potężne zaplecze ekonomiczne. Stąd też gwałtowny rozwój Wielkopolski, Pomorza i ciągle mocno spolonizowanego Śląska.

To w zaborze pruskim doszło najwcześniej do uwłaszczenia chłopów. Wprowadzane ono było etapami od roku 1823 i dało najlepsze rezultaty ze wszystkich reform uwłaszczeniowych na ziemiach polskich. W wyniku planowego i kontrolowanego procesu transformacji efektem uwłaszczenia chłopów stało się powstanie dużych, nastawionych na produkcję gospodarstw. Liczba chłopów małorolnych lub bezrolnych była stosunkowo niewielka, co sprzyjało rozwojowi prowincji. Jednocześnie zaś na Pomorzu, Prusach Wschodnich i w mniejszym stopniu Wielkopolsce nadal istniała grupa bogatej szlachty o znacznych posiadłościach ziemskich – tzw. junkrów. Z czasem w ich szeregi wmieszały się niektóre najsilniej zgermanizowane rody polskie. W latach 80. i 90. władze pruskie prowadziły politykę wykupywania od Polaków ziemi i parcelacji jej pomiędzy niemieckich osadników. Miało to zapewnić powolną, ale konsekwentną germanizację zaboru. Jednocześnie też wydano walkę robotnikom sezonowym spoza Prus (tzw. rugi pruskie).

W wyniku polityki rządu pruskiego doszło do znacznego rozwoju dróg żelaznych. Rozległość sieci kolejowych w porównaniu do ziem zaboru rosyjskiego i austriackiego widać nawet do dzisiaj. Większość linii kolejowych było zorientowanych na linii Wschód – Zachód, łącząc Berlin i Królewiec, dwa serca pruskiej monarchii.

Po zjednoczeniu Niemiec w roku 1871 doszło do jeszcze szybszego rozwoju ziem polskich. Ogromne kontrybucje wojenne pobierane od pokonanej Francji były wykorzystane na rozbudowanie aparatu administracyjnego. Do dzisiaj w większości miast byłego zaboru niemieckiego można znaleźć imponujące, duże budynki z charakterystycznej, czerwonej cegły, będące pozostałością owej wielkiej rozbudowy. Budowano nowe urzędy administracyjne i sądowe, jak również więzienia i urzędy miast. Doszło też do znacznego rozwoju przemysłu, zwłaszcza ciężkiego. Wielkich fabryk, stoczni i dużych zakładów „dorobiły się” m.in. Gdańsk, Elbląg,  Bydgoszcz i Poznań. Ludność polska po zjednoczeniu Niemiec zyskała też możliwość wejścia na nowe rynki pracy, stąd też potężna emigracja na tereny Westfalii i Nadrenii, gdzie Polacy pracowali w rolnictwie i przemyśle wydobywczym. Niektóre z kolonii polskich istnieją tam zresztą do dzisiaj.

Szkolnictwo w zaborze pruskim było oczywiście podporządkowane interesowi państwowemu, a więc było również elementem germanizacji. Stąd też stałe wypieranie języka polskiego ze szkół, który utrzymywał się przez dłuższy czas w zasadzie jedynie na lekcjach religii. Z drugiej strony państwo pruskie aktywnie walczyło z analfabetyzmem, głównie przez wprowadzanie obowiązku szkolnego. Poziom nauczania też był raczej względnie wysoki. Uczelnie wyższe w prowincji poznańskiej i na Pomorzu pozostawały praktycznie przez cały wiek XIX w cieniu uczelni królewieckiej i uniwersytetów w zachodniej części państwa.