Powstanie styczniowe - przyczyny, przebieg (najważniejsze bitwy, dowódcy)

Powstanie styczniowe jest uznawane powszechnie za jedno z gorzej przygotowanych pod względem logistycznych polskich zrywów narodowych. Powodem tego stanu jest w równej mierze nieskuteczność przygotowań do powstania przeprowadzonych przez organizacje „czerwonych” i „białych”, jak również działania władz rosyjskich, które celowo starały się doprowadzić do wybuchu powstania jak najszybciej. Zdawały sobie one sprawę z tego, że od początku lat 60. XIX wieku rosną w Królestwie Polskim nastroje propowstańcze, co objawiało się między innymi w różnorakich manifestacjach patriotycznych, wielokrotnie rozganianych przez Kozaków. Wiedząc, że powstania nie da się prawdopodobnie uniknąć, Rosjanie chcieli je wywołać przedwcześnie, nim przygotowania zostaną ukończone.

Bezpośrednią prowokacją, która doprowadziła do wybuchu powstania styczniowego, była „branka”, czyli powołanie do wojska rosyjskiego obywateli Królestwa. Na liście wcielonych zamieszczono znanych władzy spiskowców, co miało ich skutecznie unieszkodliwić (służba w armii rosyjskiej była wieloletnia i mogła odbywać się poza granicami Królestwa). Organizacje powstańcze zostały przez to zmuszone do wywołania powstania wcześniej – albo dobrowolnego oddania większości swoich kadr. W rezultacie ogłoszono rozpoczęcie walki zbrojnej 22.01.1863. Wtedy też władzę nad powstaniem styczniowym zaczął przejmować powołany Tymczasowy Rząd Narodowy.

Walki w powstaniu od początku miały charakter partyzancki, a poszczególne oddziały działały niezależnie od siebie, często nie zdając sobie nawet sprawy z ogólnej sytuacji. Łącznie w czasie całego powstania stoczono około 1200 walk z Rosjanami, różniących się w skali – od maleńkich potyczek, bo regularne bitwy. Warto tu wymienić m.in. potyczkę pod Żyrzynem (8.08.1863) gdzie powstańcom udało się zdobyć konwój wojskowy z carskimi pieniędzmi. Ogólnie jednak powstańcy już na samym początku ponieśli wielką klęskę, nie mogąc opanować żadnego z ważniejszych miast.

Kłopoty sprawiało też znalezienie odpowiedniego przywódcy. Początkowo miał nim być weteran powstania wielkopolskiego, Ludwik Mierosławski, który jednak po kilku przegranych potyczkach i kłótniach z innymi dowódcami porzucił powstanie styczniowe. Po kilku tygodniach do powstania zdecydowali się przyłączyć „biali”. Dyktatorem z ich ramienia został Marian Langiewicz, który również nie sprawdził się jako dowódca i 19.03.1863 roku został internowany w Galicji. Ostatecznie władzę ponownie przejął Tymczasowy Rząd Narodowy, 10.05 przekształcony w Rząd Narodowy. Przez dłuższy czas władza przechodziła z rąk do rąk, a kolejni przywódcy rządu tylko pogłębiali chaos. Rząd Narodowy wydał serię uchwał, które miały przyciągnąć chłopów do powstania, próbując przeprowadzić na własną rękę reformę uwłaszczeniową, co przyniosło mizerny skutek – szlachta nie podawała nawet takich uchwał do wiadomości chłopów.

Sytuacja zaczęła zmieniać się na lepsze po kolejnych zmianach w rządzie i przejęciu władzy przez Romualda Traugutta (18.10.1863), który starał się uratować powstanie. Zaczął on reorganizację sił powstańczych z luźnych oddziałów w regularne wojsko, wprowadził dyscyplinę wojskową, próbował poprawić fatalne uzbrojenie i wyposażenie walczących.

Powstanie styczniowe wtedy jednak zaczęło już chylić się ku upadkowi. Na Litwie wszelkie wystąpienia zostały brutalnie stłumione przez siły rosyjskiego generała Michaiła Murawjowa, nazywanego przez ludność „Wieszatielem”. Podobnej pacyfikacji na terenie Królestwa dokonywał generał Fiodor Berg. 21.02.1864 roku rozbito duży oddział powstańczy pod Opatowem. 11.04.1864 zdemaskowano i aresztowano przywódców powstania, z Romualdem Trauguttem na czele. Później wszystkich stracono w Cytadeli Warszawskiej. Wcześniej, bo już 2.03. car wbił kolejny gwóźdź do trumny powstania, wydając ukaz uwłaszczeniowy dla Królestwa Polskiego, odsuwając chłopów od powstania. Stąd też często nawet wroga postawa chłopska. Od aresztowania Traugutta powstanie właściwie zaczęło dogorywać; ostatnie, izolowane oddziały partyzantów pod wodzą księdza Stanisława Brzózki walczyły do kwietnia 1865 roku; sam ksiądz został ostatecznie schwytany i powieszony. Powstanie styczniowe zostało stłumione, po nim zaś nastąpiła kolejna fala represji.