Przyczyny upadku powstania styczniowego

Powstanie styczniowe pod pewnymi względami bardzo przypominało wcześniejszy polski zryw narodowy, jakim była konfederacja barska. W przeciwieństwie do powstania listopadowego, gdzie istniała (i toczyła walki) regularna armia polska, walki w latach 1863-1864 miały charakter partyzancki, gdzie poszczególne oddziały powstańców walczyły często bez współdziałania z resztą sił, a nawet bez wiedzy o ich położeniu. Wiele batalii miało charakter czysto przypadkowy.  Oprócz tego oddziały powstańcze były słabo wyekwipowane i posiadały za mało uzbrojenia, by móc stawić czoła armii rosyjskiej. To właśnie ów brak skoordynowanego dowodzenia i organizacji był jednym z powodów klęski powstania. Należy stwierdzić, że powstańcza administracja czerwonych nie zdała egzaminu, a sytuacji nie poprawiło przyłączenie się białych. Kłopoty sprawiało nawet znalezienie kompetentnego przywódcy zrywu, po wycofaniu się z powstania Ludwika Mierosławskiego. Zmiany zapoczątkowane przez Romualda Traugutta przyszły zbyt późno i miały zbyt ograniczony zasięg, by wpłynąć jakkolwiek na losy zrywu. Dodatkowym czynnikiem komplikującym sprawę były walki i tarcia wewnętrzne pomiędzy samymi powstańcami.

Kolejnym niepowodzeniem były próby wciągnięcia chłopów do powstania. Deklaracje rządu powstańczego przynosiły niewiele efektu, były dla chłopów zbyt mętne i wieloznaczne. Wielu panów nie przyjmowało nawet uchwał powstańczych do wiadomości i nie przekazywało ich chłopom do wiadomości. Z drugiej strony refleksem wykazała się strona rosyjska, wprowadzając w odpowiednim momencie ustawę o uwłaszczeniu i tym samym wygrywając walkę o chłopski rząd dusz. W wyniku tego powstańcy mogli zazwyczaj liczyć jedynie na neutralność chłopów, nierzadko zaś byli oni wrogo usposobieni do celów, których nie rozumieli. Stąd też przypadki współpracy całych wsi z wojskami carskimi.

Po raz kolejny zawiodły też nadzieje na wmieszanie się w konflikt sił zewnętrznych. Większej pomocy nie udzieliły ani inne zabory, ani ościenne państwa. Nawet, jeżeli któreś z nich mogło zyskać na osłabieniu Rosji, angażowanie się w tak niepewną awanturę było zbyt mało opłacalne i ryzykowne. Doskonale widać to po postawie Prus, gdzie Bismarck cierpliwie oczekiwał na stłumienie powstania.

Wielu historyków wątpi, czy nawet gdyby powstanie było lepiej przygotowane i dowodzone, to miałoby szansę na zwycięstwo w wojnie z Rosją. Powstańcy wybrali po prostu zły okres, zmuszeni sytuacją i prowokacją rosyjską, przez co przeciw garstce słabo uzbrojonych powstańców stanęła cała potęga Imperium Rosyjskiego. Klęska zaś powstania oznaczała kolejną falę represji i rezygnacji ze zbrojnych porywów.