W drugiej połowie XIX wieku na terenach dawnej Rzeczpospolitej doszło do szeregu zmian i ewolucji, które doprowadziły do całkowitej zmiany zarówno mentalności mieszkańców, jak również sytuacji materialnej i prawnej istniejących grup społecznych. Były one przy tym wielotorowe i skomplikowane, a także posiadające charakterystyczne elementy w każdym z zaborów.
Bardzo dużą zmianą, która dotknęła w II połowie XIX wieku polską wieś było zniesienie poddaństwa i likwidacja pańszczyzny. Chłopi stawali się odtąd właścicielami ziemi, którą uprawiali, co stanowiło rewolucję w porządku, w którym trwali od pokoleń. W wyniku reform agrarnych zaczęli też stopniowo zyskiwać prawa obywatelskie, takie jak podleganie sądom powszechnym, tworzenie samorządów wiejskich, uczestnictwo w życiu politycznym na równi z przedstawicielami innych grup. Kolejność przeprowadzonych reform agrarnych na poszczególnych terenach ziem polskich w XIX wieku przedstawia tabela:
| Terytorium | Zniesienie poddaństwa | Zniesienie pańszczyzny | Uwłaszczenie |
| Królestwo Polskie | 1807 rok | 1862 rok | 1863-1864 |
| Ziemie wcielone do Cesarstwa Rosyjskiego | 1861 rok | 1861 rok | 1861 rok |
| Galicja | 1848 rok | 1848 rok | 1848 rok |
| Zabór pruski i Górny Śląski | 1807 rok | 1808-1850 | 1808-1850 |
Powyższe reformy odbiły się również na sytuacji właścicieli ziemskich, którzy po zniesieniu pańszczyzny zostali pozbawieni darmowej siły roboczej. Chęć uniknięcia płacenia robotnikom najemnym zmusiła ich do sukcesywnego wprowadzania w swych dobrach nowoczesnych urządzeń, takich, jak siewniki, kosiarki, czy młockarnie. To wówczas też zaczęto używać sztucznych, czy skupiać się na hodowli lepszych ras bydła. Organizowano też w majątkach takie zakłady, jak cukrownie, czy gorzelnie.
Chłopi na uprawianych przez siebie ziemiach również zaczęli stosować coraz nowocześniejsze urządzenia rolnicze. Zaowocowało to też wzrostem poziomu życia wiejskich rodzin, chociażby ze względu na lepsze odżywianie i związaną z tym poprawę stanu zdrowia. Warto też wspomnieć, że w parze z tym szedł również wzrost poziomu edukacji, gdyż coraz więcej dzieci chłopskich uczyło się czytać i pisać.
Kolejną konsekwencją opisanej powyżej poprawy poziomu życia na wsi była też eksplozja demograficzna. Miało to też swoje złe strony, ponieważ wiele osób urodzonych na wsi nie miało możliwości znalezienia na niej pracy. Doprowadziło to do emigracji zarobkowej, która polegała na opuszczaniu wsi i przenoszeniu się do miast w celu znalezienia pracy.
Zwiększanie się ilości osób, którzy szukali pracy w miastach oraz zwiększenie się zapotrzebowania na wsi na różnego rodzaju wyroby wytwarzane w fabrykach. Znalazło to swoje odbicie w urbanizacji oraz uprzemysłowieniu niektórych regionów oraz rozwijania się różnych gałęzi przemysłu takich, jak:
| Warszawa | przemysł metalowy; |
| Okręg Łódzki | włókiennictwo; |
| Górny Śląsk i Zagłębie Dąbrowskie | górnictwo i przemysł hutniczy; |
Powyższe procesy nie objęły jednak wszystkich ziem polskich równomiernie i nadal istniały szerokie obszary, do których industrializacja i urbanizacja nie docierała. Doprowadziło to do powstania dużych dysproporcji w rozwoju społecznym i kulturowym między poszczególnymi terenami nie tylko między poszczególnymi zaborami ale i nawet w ramach jednego zaboru. W parze z wyżej wymienionymi przemianami doszło również do istotnej zmiany modelu społeczeństwa. W miejsce dawnego modelu, który opierał się na podziałach stanowych, pojawiły się nowe kategorie ludności. Szlachtę zastąpili obszarnicy – ziemianie, którzy traktowali majątki ziemskie na zasadzie przedsiębiorstwa. Część chłopów natomiast skupiła się na nowoczesnym gospodarowaniu. Zupełną nowością w mentalności ludności chłopskiej było też pojawienie się przekonania, że mogą, a wręcz powinni, na równi z innymi grupami społecznymi brać udział w życiu politycznym narodu.
Owe przemiany dotknęły też ludność miast, która jeszcze bardziej się zróżnicowała. Obok dotychczasowych grup miejskich, takich, jak drobnomieszczaństwo, pojawili się nowocześni przedsiębiorcy, czyli burżuazja. Wzrosła też liczebnie inteligencja rozumiana jako wszystkie osoby, które utrzymywały się z pracy umysłowej (urzędnicy, prawnicy, nauczycieli etc.). Odgrywała ona w społeczeństwie polskim szczególną rolę, ponieważ to ta grupa podtrzymywała świadomość narodową pod zaborami.
W miastach również wzrastała ilość robotników, którzy napływali ze wsi w poszukiwaniu pracy w różnego rodzaju zakładach. Ze względu na to, że przenosili oni swoje dotychczasowe zwyczaje i styl życia na realia miejskie, wytworzyła się kultura robotnicza. Również bardzo istotną grupę w polskim społeczeństwie stanowiła ludność żydowska, która zamieszkiwała głównie tereny Królestwa Polskiego oraz Galicji. Należy wspomnieć też, że, mimo iż była to grupa zróżnicowana pod względem materialnym, to właśnie jej kapitał odgrywał znaczącą rolę w rozwoju gospodarczym terenów, na których mieszkali. Nie bez znaczenia były tu procesy asymilacyjne ludność żydowską z ludnością zaborów.