między Panem, Wójtem a Plebanem”, ukazującej relacje stanowe na polskiej wsi. Ważnym dziełem w dorobku Reja jest także „Żywot człowieka poczciwego”, w którym autor stwarza idealny obraz polskiego szlachcica ziemianina i w sielankowej konwencji maluje obraz wiejskiego życia.
Niewątpliwie na miano najwybitniejszego polskiego poety renesansowego zasługuje Jan Kochanowski. Jego dorobek jest niezwykle bogaty, zawiera zbiory pieśni i fraszek, wiersze okolicznościowe, cykl trenów, pierwszą polską tragedię na wzór antyczny, a także przekłady, m.in. psalmów. Mistrz z Czarnolasu był propagatorem filozofii stoickiej i epikurejskiej, zwolennikiem humanizmu chrześcijańskiego i doskonałym naśladowcą klasycznych form. W swojej twórczości poruszał bardzo szeroki wachlarz zagadnień: od problematyki politycznej, przez okolicznościową, patriotyczną, osobistą, aż po rozrywkową i satyryczną.
Do „złotego wieku” zalicza się też twórczość Mikołaja Sępa Szarzyńskiego i Szymona Szymonowica. W twórczość Szarzyńskiego pojawiają się już zapowiedzi nowych barokowych nastrojów. Jest on autorem m.in. „Rymów albo wierszy polskich”. Szymonowic natomiast zasłynął przede wszystkim zbiorem „Sielanek”, odbiegających od konwencji idealizowania wiejskiego życia.
Publicystyka
Andrzej Frycz Modrzewski swoją publicystyczną karierę rozpoczął w latach czterdziestych broszurą: „Łaski albo o karze za mężobójstwo”. Poruszał w niej kwestię rażącej niesprawiedliwości, jaką była nierówność ludzi wobec prawa, które szlachcica winnego śmierci człowieka nisko urodzonego karało o wiele łagodniej, niż plebejusza winnego śmierci szlachcica; za takie przewinienie nieodmiennie skazywano na śmierć. Pełnię swoich poglądów rozwinął Modrzewski w wydanej w 1551 r. rozprawie „O poprawie Rzeczpospolitej”. Obszerne dzieło składa się z pięciu części i dotyczy szerokiej gamy zagadnień: obyczajów, wychowania i edukacji; reorganizacji systemu sądowniczego w myśli idei równości wobec prawa; wojny i pokoju, ograniczeniu wpływu kościoła na sprawy państwa.
Przeciwnikiem Modrzewskiego był Stanisław Orzechowski, orędownik władzy duchownych. Uważał, że państwo polskie jest nierozerwalnie związane z Kościołem, który tworzy jego podstawy i gwarantuje wolność.
Schyłkowa faza renesansu w Polsce (lata 80 XVI w. – lata 40. XVII w.)
Literatura mieszczańska
Ważnym twórcą tego nurtu był Sebastian Fabian Klonowic, autor m.in. utworu pt.: „Flis, to jest Spuszczanie statków Wisłą i inszymi rzekami do niej przypadającymi” oraz Walenty Roździeński i Franciszek Śniadecki.
Literatura sowizdrzalska
Pod koniec XVI wieku rozwija się też literatura sowizdrzalska, czyli popularna, straganowa, prześmiewcza skierowana przeciwko feudalnemu porządkowi. Twórcy tego nurtu to najczęściej ubodzy włóczędzy, rybałci, byli żacy czy wędrowni nauczyciele. Łączy ich los wędrowca, człowieka poszukującego swojego miejsca na źle urządzonym świecie. Wyśmiewają szczególnie możnych, ludzi dumnych i bogatych. Wymienić można tu m.in.: Jana z Kijan („Nowy Sowiźrzał albo raczej Nowyźrzał”, „Fraszki Sowirzała nowego”), Jana Dzwonowskiego, Jana z Wychylówki.
Publicystyka
Ważnym zwolennikiem reform tego okresu był kaznodzieja Zygmunta III Wazy, jezuita Piotr Skarga. Najpełniejszy obraz jego poglądów zawierają „Kazania sejmowe”, gdzie autor wylicza największe „choroby” Rzeczpospolitej, takie jak: prywata, tolerancja wobec herezji, niesprawiedliwe prawa, samowola szlachecka, upadek obyczajów i brak patriotyzmu.