W żadnej epoce miłość nie była tak gloryfikowana jak w romantyzmie. Twórcy tego okresu postawili relacje damsko-męskie na piedestale, do jakiego trudno było dosięgnąć nawet im samym. Miłość według romantyków to bowiem cudowne zjednoczenie dusz, zjawisko jedyne w swoim rodzaju, które zawsze jest precedensem na miarę całego kosmosu. Romantyczny projekt uczucia pomiędzy kobietą i mężczyzn szczególnie wyraźnie doszedł do głosu w powieści „Cierpienia młodego Wertera” Johanna Wolfganga Goethego oraz w IV części „Dziadów” Adama Mickiewicza.
Rola literatury
Romantyczna koncepcja miłości nie powstaje w próżni. Bohaterowie są do niej mentalnie przygotowani, wręcz oczekują wtargnięcia namiętności w swoją egzystencję. Dzieje się tak dlatego, że romantyczna miłość rodzi się w literaturze. Zarówno Werter, jak i Gustaw rozczytują się w największych dziełach swojej epoki i marzą o spotkaniu swojej drugiej połowy, zgodnie z mottem powieści Goethego:
Takiej miłości każdy młodzian czeka, tak chce być kochana każda kobieta.
Poczesne miejsce wśród owych pozycji zajmuje „Nowa Heloiza” Jana Jakuba Rousseau, przedstawiająca nieszczęśliwy romans Abelarda i Heloizy. Gustaw dobitnie określa rolę literatury w swoim życiu, mówiąc, że były to „młodości jego niebo i tortury”. Innymi słowy, sztuka ukształtowała w nim pewien sposób odbioru świata, który opierał się na gwałtownych emocjach. Miłość stanowiła zaś ich kwintesencję, miała stać się wymarzonym rajem, a tymczasem zaowocowała cierpieniem.
Zjednoczenie dusz – sens świata
Istotą romantycznej koncepcji miłości jest przyznanie jej wyjątkowego miejsca w całym uniwersum. Mamy tu do czynienia ze zjawiskiem, które nadaje sens otaczającemu światu i egzystencji każdego pojedynczego człowieka. Pięknie ujmuje to Werter, który mówi:
Czymże jest (..) świat bez miłości? Tym zapewne, czym byłaby latarnia magiczna bez światła.
Miłość podobnie zatem jak w „Boskiej komedii” Dantego jest tu siłą poruszającą cały wszechświat. Jej moc powołuje do istnienia nową rzeczywistość i likwiduje wewnętrzną pustkę. Czynów takich może jednak dokonać jedynie uczucie doskonałe, które zbliża kochanków do boskiej pełni. Gustaw charakteryzując istotę miłości, mówi, że jest ona podobna do łańcucha łączącego dusze kochanków na wieki.
Mamy więc tutaj do czynienia z Platońską teorią uczucia, wedle której człowiek był pierwotnie istotą androgyniczną, jednak bogowie pozazdrościli mu szczęścia i rozdzielili go na dwie poszukujące się połowy. Więź łącząca kochanków jest to zatem więź dwóch powinowatych dusz. Co ciekawe, spaja ona dwoje ludzi silniej niż zjednoczenie erotyczne. O ile bowiem więź cielesna ma charakter przemijający, zespolenie duchowe jest wieczne. Z tego powodu Gustaw nawet po śmierci pamięta o swojej ukochanej i czeka, aż będzie się mógł połączyć w życiu pozagrobowym.
Nieosiągalny obiekt miłości
Miłość romantyczna to także taka, która nie znajduje spełnienia. Najczęściej dzieje się tak z przyczyn społecznych. Kochanków różnią bariery klasowe i majątkowe. Werter, jako ubogi urzędnik bez arystokratycznego pochodzenia, nie może więc poślubić pięknej Lotty. Podobnie jest z Gustawem, którego ukochana wychodzi za mężczyznę bardziej majętnego i z wysokim urodzeniem.
Obiekt romantycznej miłości – kobieta – pozostaje więc nieosiągalny. Jest jedynie wspaniałym marzeniem, które rysuje się na horyzoncie. Romantyk może wielbić swoją ukochaną jedynie z daleka. Jest ona jego natchnieniem, doskonałą muzą, ucieleśnieniem pragnień, ale nigdy realną kochanką. Marzenie o miłości musi pozostać nieskazitelne.
Tragiczny finał
Wreszcie najbardziej konstytutywną cechą romantycznej miłości jest jej tragiczny finał. Bohater romantyczny nie może żyć bez swojej ukochanej, jego istnienie przestaje mieć sens. Z tego powodu Werter i Gustaw postanawiają popełnić samobójstwo. Pierwszy z nich ginie od strzału z pistoletu, a drugi od ciosu sztyletem. Śmierć ma potwierdzić szczerość i wyjątkowość uczucia, którym obdarzana jest kobieta.
Śmierć jest też karą wymierzoną światu i wybrance. Stanowi rodzaj buntu wobec niesprawiedliwego porządku świata. Można się jednak zastanawiać, czy samobójstwo z miłości dokonywane przez bohaterów rzeczywiście potwierdza wyjątkowość afektu, czy też jest świadomą kreacją starannie zaplanowanej biografii romantycznego kochanka.