Geneza
Dziennik pisany nocą ukazał się łącznie w pięciu tomach odpowiadających kolejno okresom:
I – 1971-1973
II - 1974-1979
III – 1980-1983
IV – 1984-1988
V – 1989-1992
Pierwsze cztery części zostały wydane przez Instytut Literacki w Paryżu, a następnie przedrukowane w Polsce w obiegu podziemnym. Piąty tom po raz pierwszy opublikowano w Warszawie w 1992 roku. Pierwsze zapiski Grudziński zaczął ogłaszać na w 1971 roku na łamach miesięcznika „Kultura”.
Forma i styl
Dzieło jest tak naprawdę nie tyle dziennikiem, co raczej pamiętnikiem – narrator, niekoniecznie codziennie, opowiada o świecie, w którym uczestniczy i który obserwuje. Jest zarówno komentatorem bieżących wydarzeń, jak również wrażliwym obserwatorem i autorem licznych refleksji. W pewnym sensie Dziennik pisany nocą można zdefiniować jako intelektualna kronikę. Zdarzeniami są w niej zatem konkretne lektury narratora, obserwacje, wspomnienia, fragmenty biograficzne czy właśnie wspominanie komentarze rzeczywistości.
Podejmując sprawy aktualne narrator czyni je uniwersalnymi – posługuje się przy tym ironią, poetyką przypowieści, anegdotą czy metaforą.
Tematyka
Dziennik pisany nocą stanowi wieloletni i przenikliwy komentarz do wydarzeń z polskiego życia publicznego po roku 1968. Autor umieszcza w nim również polemikę z postawami i poglądami ludzi kształtującymi wówczas świat kultury, które demaskują moralność polskiej elity intelektualnej. Jednym z przewodnich motywów dziennika jest spór autora z różnymi przejawami wiary w konieczność i determinację historyczną, usprawiedliwiającej wszechwładzę sowiecką po II wojnie światowej. Poszczególne fragmenty dzieła Gustawa Herlinga-Grudzińskiego poświęcone są naprawdę różnym zagadnieniom – od tych dotyczących literatury i sztuki do najbardziej prozaicznych. Wszystkie otwarte wątki łączy jedynie osoba narratora.
Tytuł
Tytuł dzieła Grudzińskiego wskazuje na nocną porę spisywania wspomnień. Noc to moment kojarzony w tradycji literackiej z narodzinami lęku przed nieznanym, myślami o rzeczach trudnych, bolesnych i niepewnych. Noc jest czasem samotnego skupienia, a więc pora najlepszą na poszukiwanie odpowiedzi na pytania o egzystencję i istnienie Boga. Narrator Dziennika wytęża swój wzrok i umysł by przewidzieć kształt przyszłości. Jako intelektualista rozmyśla o chaosie i zgiełku świata, zwłaszcza w wymiarze kulturalnym, politycznym i obyczajowym.