Rozpad ZSRR - przyczyny, przebieg, skutki. Koniec zimnej wojny

W drugiej połowie lat 80. Związek Radziecki przeżywał swój najpoważniejszy kryzys. Próba utrzymania tempu wyścigu zbrojeń z USA i zaangażowania się w rywalizację kosmiczną spowodowały, że radziecka gospodarka nie wytrzymywała tak gwałtownego rozwoju. Powoli przestawały funkcjonować wszystkie ważniejsze gałęzie przemysłu. Władze ZSRR, głównie w osobie Michaiła Gorbaczowa, próbowały ratować sytuację poprzez serię radykalnych reform – wprowadzenie tzw. głasności i pierestrojki, polegających na „rozluźnieniu kursu” i odejściu od Zimnej Wojny – jednakże reformy te odniosły jedynie odwrotny skutek. Rosnące niezadowolenie społeczne powodowało rodzenie się napięć pomiędzy kolejnymi republikami. Na przełomie 1989 i 1990 ZSRR stracił także realną kontrolę nad kontrolowanymi przez siebie dotąd „demoludami” w Europie Wschodniej. Był to w praktyce koniec radzieckiej dominacji w Europie i zakończenie wielkiego starcia dwóch supermocarstw. USA stały się widocznym zwycięzcą wojny. Nikt nie był jednak wtedy pewien, czy samotny Związek Radziecki jest w stanie przetrwać.

Przełomowym momentem, który zadecydował o rozpadzie ZSRR był tzw. pucz Janajewa z 19.08.1991 roku. Wtedy to grupa „twardogłowych” (fanatycznie oddanych ideologii komunistycznej członków Partii) i wojskowych próbowała uchwycić władzę w kraju i zatrzymać reformy, wprowadzając na szczyty władzy Giennadija Janajewa. Czołgi puczystów wjechały do Moskwy, nie udało im się jednak przejąć władzy. Wspólne działania Michaiła Gorbaczowa i Borysa Jelcyna zniweczyły plany puczystów. Jednakże wydarzenia te dały przywódcom do zrozumienia, że  ZSRR w ówczesnej formie nie ma szans przetrwania.

Pierwszym krokiem ku rozpadowi było uznanie 6.09.1991 roku niepodległości republik nadbałtyckich – Litwy, Łotwy i Estonii. Nie było jednak jeszcze jasne, na jakich zasadach ma funkcjonować „odchudzony” ZSRR. Przez dłuższy czas lansowana była koncepcja utworzenia realnego, a nie jedynie pokazowego związku niezależnych republik, które wspólnie prowadziłyby tylko politykę zagraniczną. Już wkrótce jednak okazało się, że i ten model jest nie do utrzymania. Kolejne republiki radzieckie odrywały się od ZSRR i ogłaszały niepodległość.

Ostatecznie, 8 grudnia 1991 roku władze Ukrainy, Białorusi i Rosji podpisały w Białowieży pakt, przekształcający owe trzy państwa w niezależne byty polityczne, połączone unią jako Wspólnota Niepodległych Państw. Był to formalny koniec ZSRR, które oficjalnie przestało istnieć 31 grudnia tego roku. Co ciekawe, jeszcze przez parę  miesięcy nikt nie spodziewał się, że utworzona WNP stanie się praktycznie martwą organizacją.