Sytuacja i przemiany polityczne w ZSRR po śmierci Stalina

5 marca 1953 roku, jak podawały oficjalne organy prasy sowieckiej i innych krajów wschodnich, „przestało bić serce wielkiego wodza postępowej ludzkości”. Śmierć dyktatora zahamowała rozpoczynającą się nową falę czystek w aparacie partyjnym, które miały prawdopodobnie być wstępem do zbrojnej konfrontacji z Zachodem – III wojny światowej. W całym bloku komunistycznym rozpoczęły się krótkotrwałe, ale intensywne obchody żałoby po Stalinie, tymczasem zaś na Kremlu rozpoczęła się walka o władzę.

Już na samym początku uformowały się trzy silne stronnictwa, z których każde liczyło na to, że uda im się przeforsować swojego kandydata na następcę Stalina. Ławrientij Beria, najbliższy współpracownik Stalina i szef służb specjalnych, był współodpowiedzialny za przeprowadzenie czystek w latach 30. i posiadał silną pozycję na Kremlu, kontrolując złowrogie KGB. Jego przeciwnikiem był Nikita Chruszczow, reprezentujący w tym wypadku interesy aparatu partyjnego i szeregowych jego członków. Trzecią siłą stała się armia, która przyjęła postawę wyczekującą.

Niestety, ze względu na ilość zakulisowych działań i starć nie wiemy dokładnie, jak wyglądał proces wewnętrznych targów i zmian sojuszy pomiędzy trzema frakcjami, mający wyłonić nowego przywódcę ZSRR. Faktem jest, że w pewnym momencie Beria, uważany początkowo za faworyta, został niespodziewanie aresztowany dzięki sojuszowi armii i partii, po czym skazany na śmierć i rozstrzelany. Ostatecznie władzę w państwie, po niemal trzyletniej cichej walce, objął Nikita Chruszczow.

W 1956 roku, podczas XX Zjazdu KPZR, Nikita Chruszczow zdecydował się na niezwykły krok, jakim było odczytanie tajnego referatu „o kulcie jednostki”. Chruszczow potępiał w nim działania swojego poprzednika, oskarżając go o szereg „błędów i wypaczeń”, które jedynie szkodziły ZSRR. Przemówienie to było sygnałem do serii reform w krajach satelickich, jak również samym ZSRR. Doszło do złagodzenia ideologicznego trzymania się myśli komunistycznej, rehabilitacji i amnestii dla części więźniów politycznych i wyraźnego zmniejszenia terroru politycznego. Niestety, zmiany te, mimo że niewątpliwie polepszyły warunki życia w bloku wschodnim, nie zmieniły samej istoty systemu. ZSRR dalej dążyło do budowy utopijnego komunizmu i toczyło rywalizację z Zachodem, znaną jako Zimną Wojnę.