Rok 1864 przyniósł uwłaszczenie chłopów w Królestwie Polskim, dzięki czemu mogli samodzielnie uprawiać przyznane im ziemie i czerpać z nich korzyści. Reforma ta bardzo mocno uderzyła w szlachtę, której pozycja została znacząco osłabiona. Brak stałych dochodów finansowych i konieczność wzięcia spraw w swoje ręce prędko doprowadziły do degradacji tej warstwy społecznej. Należy jednak zaznaczyć, że proces ów rozpoczął się znacznie wcześniej, a uwłaszczenie przyczyniło się tylko do jego intensyfikacji.
Szlachta w „Lalce” - charakterystyka
W „Lalce” nie przedstawiono wielu reprezentantów szlachty. Zupełnie nowe realia społeczne nie oferowały im tyle co dawny porządek feudalny. Rozwój miast i przemysłu skutecznie osłabiał ich pozycję we wcześniejszych latach, doprowadzając do ich deklasacji.
Szlachta najbardziej zbliżona jest w swojej mentalności do arystokracji. U reprezentujących ją postaci nadal widoczne jest przyzwyczajenie do dawnego, obfitującego w wygody i luksusy życia. Nowa rzeczywistość staje się więc dla nich wielkim wyzwaniem, z którym często nie potrafią sobie poradzić. Nie orientują się w zasadach kapitalizmu, mają trudności z przystosowaniem społecznym, pozbawieni są zdolności organizacyjnych. Nie można jednak zarzucić im braku ochoty do pracy, gdyż nie wahają się jej podejmować (Wirski). Pomimo tego, owładnięci są rezygnacją, co często paraliżuje ich życie, czyni je monotonnym.
Zdeklasowana szlachta w „Lalce” cechuje się przede wszystkim tym, iż wciąż tkwi w dawnym porządku świata, pogrążona jest w nostalgii za minionymi czasami i nie chce wychodzić naprzeciw nowym trendom i wartościom. W sercach dawnej szlachty wciąż pielęgnowany jest znany z młodości krajobraz – dworku szlacheckiego i otaczających go pól.
Przedstawiciele szlachty w „Lalce”
Ojciec Wokulskiego
Był drobnym szlachcicem, który roztrwonił cały majątek. Następnie wszystkie siły strawił na to, by odzyskać go na drodze procesów. Jego postawa stanowi niejako ostrzeżenie dla szlachty (oraz zapowiedź), że krótkowzroczność i brak zaplanowanych działań może mieć katastrofalne skutki – o czym przekonają się przedstawiciele kolejnych pokoleń.
Wirski
Zarządca kamienicy kupionej przez Wokulskiego, niegdyś posiadacz majątku ziemskiego. Człowiek nieinteresujący się sprawami społeczeństwa i narodu, pogrążony we własnych sprawach oraz wspomnieniach dawnych lat.
Helena Stawska
Była szlachcianką, która straciła cały majątek w czasie represji po powstaniu styczniowym. Mąż bohaterki musiał uciekać za granicę, a ona sama przeniosła się do miasta, gdzie udało się jej zakorzenić. Pomimo trudnej sytuacji, nie popadła w marazm, lecz starała się jak najlepiej zorganizować sobie życie. Dawała korepetycje z angielskiego, lekcje gry na pianinie, szyła, a później podjęła pracę u Wokulskiego. Była kobietą zaradną, wyemancypowaną i dostosowaną do nowych realiów życia.