Kompozycja „Lalki”
„Lalka” Bolesława Prusa jest dziełem bardzo złożonym pod względem kompozycyjnym. Główny wątek utworu przebiega przede wszystkim w porządku przyczynowo-skutkowym, lecz pojawiają się także historie poboczne, w których ład ten często zostaje zakłócony (nawet, jeśli idzie o samą zasadą następstwa, gdzie wielkie znaczenie odgrywa przypadek).
Z jednej strony mamy więc zwartą i spójną opowieść, z drugiej – liczne epizody podkreślające fragmentaryczność świata przedstawionego (nierzadko ich zakończenie nie jest znane czytelnikowi). Dzieło Prusa nie przynosi także ostatecznego rozstrzygnięcia losów głównego bohatera – Stanisława Wokulskiego – co sprawia, że kompozycja „Lalki” często określana jest jako otwarta.
Niekiedy można spotkać się również z określeniem jej terminem „kompozycji panoramicznej”, co odnosi się do szerokiego spektrum grup i związanych z nimi zjawisk społecznych przedstawionych w powieści.
Znaczącą rolę w „Lalce” odgrywają „wkomponowane” w powieść inne gatunki literackie, przede wszystkim pamiętnik Rzeckiego, w których zmianie ulega sposób narracji, przedstawiane są wydarzenia z czasów dawniejszych (nie są one przekazywane przez wszystkowiedzącego narratora, lecz otrzymujemy je w sposób zapośredniczony). Warto zauważyć, że części te nie zostały wtrącone do dzieła bez uzasadnienia, a pojawiają się wówczas, gdy starego subiekta ogarniała samotność, jaką dało się uciszyć tylko rozmową (w tym wypadku ze samym sobą). Dlatego za jedną z najważniejszych cech „Lalki” można uznać jej związek kompozycyjny z realnym życiem – pewne zdarzenia mają miejsce przez przypadek (np. spotkanie Wokulskiego z Wysockim w czasie spaceru bohatera po Powiślu), pewne są konsekwencją wcześniejszych decyzji i wyborów bohaterów czy reakcją na zaistniałą sytuację.
Narrator i narracja w „Lalce”
W „Lalce” Bolesława Prusa czytelnik ma do czynienia ze zjawiskiem określanym mianem „dwugłosu narracyjnego”. Dominującym sposobem opowiadania jest powierzenie głosu narratorowi występującemu w trzeciej osobie liczy pojedynczej. Postać tę cechują: wszechwiedza, obiektywność oraz odsunięcie uwagi od siebie, przesunięcie się na dalszy plan (przejawia się to położeniem większego nacisku na rolę dialogów, z których odbiorca także może czerpać informacje). Narrator trzecioosobowy znajduje się w obrębie świata przedstawionego, lecz nie należy do bohaterów dzieła.
Inaczej jest w wypadku pierwszoosobowego sposobu opowiadania kolejnych wydarzeń. Z takim zabiegiem do czynienia mamy m.in. w przytaczanych częściach pamiętnika Rzeckiego. Dzięki zastosowaniu tej techniki, niektóre fakty poznajemy z perspektywy subiektywnej – danego bohatera, co wprawdzie zakłóca obiektywizm relacji, lecz pozwala na głębsze poznanie psychiki postaci.
W „Lalce” można doszukać się jeszcze trzeciego typu narracji – tzw. narracji personalnej, czyli trzecioosobowej, w której postać opowiadająca nie zaznacza swojej obecności, a głos oddaje któremuś z bohaterów poprzez stosowanie mowy pozornie zależnej.
Sposób opowiadania historii w „Lalce” jest niezwykle zróżnicowany. Należy także podkreślić, iż narrator, pomimo swojej wszechwiedzy, często odsuwa się na dalszy plan, w pewnym sensie przekazując swoje obowiązki bohaterom dzieła. Największe znaczenie w tym wypadku mają dialogi, które stanowią bardzo cenne źródło pozyskiwania informacji o fabule oraz bohaterach. W dodatku postać opowiadająca nie przekazuje własnych sądów i opinii, co czyni narrację „przejrzystą” – pozwala ona odbiorcy samodzielnie ustosunkować się do danych wydarzeń, ocenić ich wykonawców, a następnie dokonać interpretacji.