Konrad Wallenrod - problematyka

„Konrad Wallenrod” to poetycka powieść o walce i poświęceniu w obronie ojczyzny. Główny wątek utworu dotyczy dziejów misji litewskiego rycerza, któremu podstępem udaje się uzyskać tytuł wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego. Wallenrod stopniowo i konsekwentnie doprowadza zakonników do zguby, opóźniając wojnę z Litwinami (później – sprzymierzając się z Witoldem). Taktyka podstępu i ukrywania prawdy przynosi oczekiwany skutek.

Z drugiej strony, podwójne życie wywiera niszczący wpływ na psychikę bohatera, dręczonego niepewnością i tęsknotą za utraconą rodziną. Wallenrod to przykład spiskowca, który dobrowolnie wyrzeka się samego siebie, poświęcając się całkowicie walce o wolność ojczyzny. Taką postawę określa się mianem wallenrodyzmu. Tragizm Konrada nie polega na utracie rodziny (czy nawet życia), ale na świadomości walki niezgodnej z własnym honorem i wyznawanymi zasadami moralnymi. Wielki mistrz krzyżacki działa zgodnie z maksymą Niccolo Machiavellego: „trzeba być lisem i lwem”.

Opowieść o Walterze-Konradzie to nie tylko tragiczna historia XIV-wiecznego rycerza. Mickiewicz w oczywisty sposób nawiązuje do obecnej sytuacji ojczyzny zniewolonej przez carat, podsuwając swoim rodakom alternatywną metodę walki z wrogiem: „Tyś niewolnik, jedyna broń niewolników – podstępy”.

Miłość Konrada i Aldony to poboczny wątek poematu. Uczucie rycerza do córki księcia przypomina dzieje kochanków opiewane w pieśniach średniowiecznych trubadurów. Pierwsze spotkania, zauroczenie, ślub – wydaje się, że wszystko powinno zmierzać ku szczęśliwemu zakończeniu. Autor poematu celowo idealizuje ten związek, by w decydującym momencie podkreślić wielkość poświęcenia i ogrom straty bohatera. Konrad jest przede wszystkim wojownikiem i mścicielem, w obliczu zagrożenia odrzuca całą swoją przeszłość i rwie się do walki. Wierność i oddanie żony doceni dopiero po latach, już jako wielki mistrz krzyżacki.

Jednym z ważniejszych tematów podjętych w utworze jest rola poezji (narodowej pieśni, ludowego przekazu) jako nośnika tradycji. Strażnikiem narodowych wartości jest Halban – mnich, wajdelota i główny pomysłodawca spisku przeciw Krzyżakom. Wallenrod walczy podstępem, Halban swoimi słowami. Mnich studzi gniew Konrada, gdy trzeba – potrafi obudzić jego pamięć, jego pieśni zawstydzają także Witolda, zmuszonego do zerwania paktu z zakonnikami. Doświadczony starzec zdaje sobie sprawę z trwałości ustnego przekazu. Pieśń skrywa w sobie dumę podbitego narodu, pamięć o przeszłych czasach i zapowiedź zemsty. Podobnie jak antyczna poezja tyrtejska, budzi uśpione nadzieje o wolności i przypomina o obowiązku obrony ojczyzny. Wajdelota stoi na straży misji Konrada, ale uosabia także program narodowej poezji romantycznej, mającej upamiętniać wielkie czyny i zagrzewać do walki.