Obyczaje szlacheckie w Panu Tadeuszu
Jedną z ważniejszych warstw znaczeniowych „Pana Tadeusza” jest bogaty obraz obyczajowości szlacheckiej. Mickiewicz stworzył w swoim dziele niezwykle barwną panoramę uczt, polowań, bali czy pojedynków. Wszystkie te elementy zostały jednak podporządkowane jednej zasadzie, a mianowicie etykiecie. Najważniejszym wymiarem pokazanych w „Panu Tadeuszu” obyczajów jest bowiem wpisanie ich w pewien odwieczny rytuał tradycji.
Strażnicy etykiety
Jak wskazuje Alina Witkowska, kultywowanie obyczajów szlacheckich w „Panu Tadeuszu” odbywa się przede wszystkim dlatego, że żyją jeszcze ludzie starej tradycji, którzy ją przekazują, ale też stoją na jej straży. Taką funkcję w epopei pełni kilka postaci. Z pewnością jest to Sędzia. Już na początku utworu dowiadujemy się, że towarzystwo wraca z leśnej przechadzki nie chaotycznie rozproszone, ale w określonym porządku:
Bo Sędzia w domu dawne obyczaje chował
I nigdy nie dozwalał, by chybiano względu
Dla wieku, urodzenia, rozumu, urzędu.
Można powiedzieć, że Sędzia wraz z Podkomorzym czuwają nad obyczajami związanymi z życiem domowym i towarzyskim, np. nakrywaniem do stołu, podawaniem potraw, kolejnością miejsc. Warto tu przytoczyć finałową scenę tańca, w której Podkomorzy występuje w roli wodzireja:
Poloneza czas zacząć. – Podkomorzy rusza
I z lekka zrzuciwszy wyloty kontusza,
I wąsa podkręcając, podał rękę Zosi
I skłoniwszy się grzecznie, w pierwszą parę prosi.
Za Podkomorzym szereg w pary się gromadzi,
Dano hasło, zaczęto taniec – on prowadzi.
Natomiast nad takim zwyczajem jak szlacheckie polowanie z pewnością pełni pieczę Wojski Hreczecha. Na istotną funkcję szlacheckiej etykiety wskazują również nauki, które najstarsi wygłaszają do młodszej szlachty, np. nauka Sędziego o grzeczności czy Wojskiego wskazówki dotyczące łowów. Niezwykle istotnym rysem obyczajowości szlacheckie jest również to, że mamy tu do czynienia z „kulturą rozmowy” (określenie Aliny Witkowskiej). Innymi słowy, najważniejszym wymiarem tradycji jest używanie jej do tworzenia społecznych więzi – dialogu, spotkania, opowiadania.
Rola tradycji
Bogaty obraz obyczajowości szlacheckiej w „Panu Tadeuszu” służy przede wszystkim podkreśleniu rangi tradycji w życiu każdej społeczności. To właśnie proste, codzienne czynności wykonywane według określonego porządku sprawiają, że możemy przetrwać jako społeczeństwo i jako naród. Należy bowiem podkreślić, że obyczaje szlacheckie mają tu wymiar uniwersalny, są niejako kwintesencją polskości. Odzwierciedlają polską gościnność, szacunek dla starszych czy szarmanckość mężczyzn wobec kobiet. Najlepiej rolę owej obyczajowości ujął Sędzia w słowach:
Tym ładem – mawiał – domy i narody słyną,
Z jego upadkiem domy i narody giną.