Tom I
Maćko i Zbyszko z Bogdańca zabawiają gości tynieckiej gospody historiami o szlachetnych rycerzach i Krzyżakach. W pewnym momencie dociera do nich wiadomość o przybyciu księżnej Anny Danuty. Pośród jej dworek była Danusia, która swoją grą na lutni oraz delikatną urodą zachwyciła młodziutkiego Zbyszka. Chłopak uratował lutnistkę przed upadkiem ze stołu i uczynił ją damą swojego serca. Na znak swojej miłości obiecał dostarczyć ukochanej pawie czuby z krzyżackiej zbroi.
Akcja przenosi się do tynieckiego opactwa, gdzie brat Hidulf opowiada o zazdrości i gniewie pewnego hrabiego, zwanego Walgierzem Wdałym, który zabił najdroższą Helgundę oraz jej kochanka i tym samym zyskał dobra tynieckie.
Po mszy i śniadaniu ruszono do Krakowa. Tu Zbyszko, mając na uwadze obietnicę złożoną Danusi i pragnąc wojny z Niemcami, próbował ugodzić Lichtensteina, posła Zakonu. Towarzyszący posłowi Powała z Tczewa nie dopuścił jednak, by ważna osobistość Krzyżaków odniosła ranę. Mimo to król, dowiedziawszy się o czynie chłopaka, postanowił skazać go na śmierć. Nie pomogło wstawiennictwo bliskich Zbyszkowi osób ani prośby Danusi. W okresie, kiedy Zbyszko oczekiwał na wykonanie wyroku, umarła królowa oraz jej nowonarodzone dziecko. Dodatkowo skomplikowało to i tak trudną sytuację młodzieńca, pozbawiając go złudzeń i nadziei. Zbyszko jednak przyjął zbliżającą się śmierć honorowo. Nie chciał, aby stryj ratował jego życie kosztem własnego.
Sprawy przyjęły jednak nieoczekiwany obrót, kiedy Danusia, tuż przed wykonaniem wyroku, nakryła głowę Zbyszka chustką, tym samym uwalniając go spod władzy kata. W tradycji bowiem taki gest oznaczał rychłe zaręczyny młodych, co środowisko rycerskie przyjęło z niezwykłą życzliwością. Zgody na zamążpójście nie wyraził jednak ojciec Danusi, który zabrał ją ze sobą do Ciechnowa. Zbyszko z Maćkiem wyruszyli natomiast w swoje strony, korzystając z pomocy i uczynności Jagienki. Chłopak znalazł z Jagienką wspólny język.
Kiedy młodzieniec w celu zdobycia niedźwiedziego sadła dla swojego stryja (który od jakiegoś czasu miał wbity w ciało ostry grot) wybiera się na polowanie, nieoczekiwanie zjawia się Jagienka. Młodzi kontynuują wspólne polowanie wypatrując bobrów.
Tom II
Drugi tom „Krzyżaków” rozpoczyna się swoistą intrygą swatów. Otóż Maćko i Zych zaplanowali przyszłość swoim podopiecznym – Zbyszkowi i Jagience. Byłoby to korzystne także dla rodowych włości. W plan zaangażowany zostaje również opat, który proponuje Zbyszkowi unieważnienie obietnicy danej pięknej lutnistce, na co Zbyszko oczywiście zgodzić się nie chce.
Pewnego dnia młodzieniec udaje się razem z Jagienką do kościoła, wzbudzając zazdrość dwóch zalotników dziewczyny: Cztana i Wilka. Reakcja Zbyszka, który chce się z nimi rozprawić, powołując się na wdzięki Danusi nie zaś Jagienki, bardzo ich zaskakuje.
Maćko tymczasem honorowo pragnie odwdzięczyć się opatowi za doglądanie majątku. Ten, widząc hojność Maćka, nie bierze za przysługę ani grosza. Zbyszko natomiast wyrusza do ukochanej Danusi, a Jagienka posyła w ślad za nim Hlawę, chcąc ułatwić mu trudy podróżowania. Wkrótce dołączył do nich Sanderus, tajemniczy handlarz relikwiami, który bez skrupułów wykorzystywał naiwność chrześcijan.
W opowieści pojawia się Jędrek z Kropiwnicy oraz pan de Lorche, z którym Zbyszko zamierza rywalizować w obronie czci swojej damy (de Lorche twierdzi, że równych sobie nie ma tylko panna Ulryka de Elsner). Bratanek Maćka poznaje także historię Juranda ze Spychowa.
Pewnego dnia podczas polowania panowie, chcąc ratować księżną przed turem, doznają poważnych ran i muszą dochodzić do siebie