Akcja „Ogniem i mieczem” – pierwszej części sienkiewiczowskiej „Trylogii” – rozgrywa się w latach 1647-1651. Najważniejszym wydarzeniem historycznym, na tle którego rozgrywa się akcja powieści, jest powstanie Chmielnickiego (1648-1655).
Streszczenie „Ogniem i mieczem”
Utwór Henryka Sienkiewicza rozpoczyna się opisem dziwnych wydarzeń mających miejsce w roku 1647 (wyjątkowo lekka zima, plaga szarańczy, mogiła ukazująca się w chmurach nad Warszawą). Zwiastowały one, że najbliższy czas przyniesie wielkie katastrofy i niebezpieczeństwa. Wszyscy zwracali oczy w stronę stepu, bowiem właśnie stamtąd były one spodziewane.
Pewnej nocy step przemierzał samotny jeździec, który został zaatakowany przez tajemnicze postaci i byłby niechybnie zginął, gdyby nie pomoc namiestnika chorągwi pancernej Jaśnie Oświeconego Księcia Jeremiego Wiśniowieckiego – Jana Skrzetuskiego. Uratowany mężczyzna zdążył przyjrzeć się dokładnie obliczom swoich niedoszłych oprawców i wywnioskował, że byli to ludzie wrogiego mu szlachcica. Następnie przedstawił się jako Zenobi Abdank herbu Abdank. Podczas wspólnej wieczerzy bohaerów nadjechał niewielki oddział Kozaków. Byli to podwładni Abdanka. Wkrótce mężczyzna postanowił ruszyć w drogę. Żegnając się ze Skrzetuskim wręczył mu pierścień z relikwiarzem (miał być w nim proch z grobu Chrystusa) i powiedział, że być może uratuje go on, „(...) gdy dzień sądu nadejdzie, a to ci powiadam, że dzień ten idzie już przez Dzikie Pola”. Następnie mężczyzna wyjawił namiestnikowi chorągwi pancernej swoje prawdziwe imię – Bohdan Zenobi Chmielnicki.
Kolejnego dnia Skrzetuski pojawił się w Czehrynie. W tamtejszej karczmie, siedząc w towarzystwie komisarza Zaćwilichowskiego, dowiedział się o ucieczce Chmielnickiego, który popadł w konflikt z Czaplińskim (podstarostą czehrynśkim) oraz ukradł listy hetmana Barabasza. Bohater opowiedział ostatnie wydarzenia Zaćwilichowskiemu, w tym czasie w karczmie pojawił się Czapliński. Podstarosta dowiedziawszy się, że Skrzetuski pomógł Chmielnickiemu, chciał sięgnąć po szablę, lecz nie okazał się wystarczająco szybki. Żołnierz Wiśniowieckiego zręcznie go uchwycił i wyrzucił z karczmy. Zebranym spodobał się jego refleks, do jego stolika przysiadło się dwóch charakterystycznych mężczyzn: grubawy szlachcic z okiem zakrytym bielmem oraz potężnie zbudowany wojownik dzierżący niesamowicie ciężki miecz. Byli to Zagłoba i Longinus Podbipięta. Niebawem do biesiadujących dosiadł się również pułkownik Barabasz, który opowiedział o skradzionych dokumentach dodając, że mogą one stać się przyczyną rebelii Kozaków.
W trakcie drogi do Łubniów (taki rozkaz otrzymał Skrzetuski) główny bohater i jego ludzie natrafili na zepsutą kolaskę. Podróżowały nią dwie kobiety – wdowa po Konstantym Kurcewiczu oraz Helena (córka Wasyla Kurcewicza). Młoda i piękna niewiasta od razu zwróciła na siebie uwagę Skrzetuskiego. W towarzystwie kompanów udał się on do Rozłogów – majątku Kurcewiczów – eskortując przy tym obie panie. W podróży spotkali Bohuna – młodego i przystojnego Kozaka – oraz synów starszej kobiety, którzy do nich dołączyli. Skrzetuski uważnie przyglądał się urodziwej Helenie (na co uwagę prędko zwrócił Bohun) oraz przysłuchiwał się historii rodu Kurcewiczów.
W czasie pobytu w Rozłogach Skrzetuski dowiedział się od Tatara Czechłego, że kobieta ma zostać oddana Bohunowi – aby para opuściła majątek i zostawiła go Kurcewiczom. Helena jednak nie kochała wyjść za Kozaka. Od pierwszego wejrzenia zakochała się w Skrzetuskiem, o czym zdążyła go poinformować (powiedziała, że odwzajemnia jego miłość). Skoro Skrzetuski dowiedział się o niemoralnym