„Pan Wołodyjowski” to ostatnia część „Trylogii” Henryka Sienkiewicza, w której ukazana została historia XVII-wiecznej Rzeczpospolitej. Tym razem autor odwołuje się do wydarzeń z okresu od 1668 do 1673 – abdykacji Jana Kazimierza, wyboru Michała Wiśniowieckiego oraz wojny polsko-tureckiej. Najwięcej miejsca zajmuje jednak w dziele opowieść o losach jednego z najwspanialszych żołnierzy Rzeczpospolitej – Michała Wołodyjowskiego.
Streszczenie „Pana Wołodyjowskiego”
Dzieło Henryka Sienkiewicza rozpoczyna się smutnym wydarzeniem. Jeszcze na kartach „Potopu” autor opisał zaręczyny małego rycerza z Anusią Borzobohatą. Szczęście pary nie trwało długo – pewnego dnia kobieta dostała gorączki i zmarła. Wiadomość tę przyniósł Kmicicom Charłamp, który szukał sposobu, by pomóc Wołodyjowskiemu. Kmicic pozostawił Lubicz pod opieką Oleńki i postanowił udać się do przyjaciela, by go pocieszyć. Po drodze zawitał do Skrzetuskich, z którymi przebywał osiemdziesięcioletni już Zagłoba. Gdy stary szlachcic usłyszał przykre wieści, pogrążył się w rozpaczy. Następnie nakazał Kmicicowi powrócić do siebie, a sam postanowił zająć się Wołodyjowskim, który był dla niego jak syn.
W czasie podróży do przyjaciela Zagłoba spotkał Ketlinga, z którym postanowili nie dopuścić do oddania korony Bogusławowi Radziwiłłowi (pragnął on wziąć udział w elekcji). W utarczce słownej górą okazuje się stary szlachcic (co bardzo zaimponowało Janowi Sobieskiemu). Zagłoba usłyszał także, że zdruzgotany Wołodyjowski postanowił wstąpić do zakonu kamedułów. W głowie szczwanego mężczyzny narodził się sprytny plan.
Następnego dnia miało miejsce spotkanie Wołodyjowskiego z bratem Jerzym. Zagłoba w żaden sposób nie odciągał go od życia klasztornego, lecz zaklinał go tylko, by na kilka dni odwiedził ciężko chorego Ketlinga. Były żołnierz zgodził się bez wahania. Jego zdziwienie było olbrzymie, gdy zobaczył, że przyjaciel wcale nie cierpi, a wizytę złożyli mu ludzie życzliwi Wołodyjowskiemu – w tym hetman Jan Sobieski, który skłonił mężczyznę do ponownego podjęcia służby ojczyźnie.
Wkrótce Ketling zmuszony był wyjechać w odwiedziny do chorego wuja. Mężczyzna poprosił Zagłobę i Wołodyjowskiego, by opiekowali się jego dworem. Wizytę złożyła im siostra Michała – żona stolnika latyczowskiego, która opiekowała się dwiema powabnymi niewiastami: Krystyną Drohojewską i Basią Jeziorkowską (ta ostatnia szczególnie przypadła do gustu Zagłobie, pragnącemu wyswatać ją z Wołodyjowskim). Niebawem niezrównany szermierz zaczął udzielać lekcji zawadiackiej i pełnej życia kobiecie. Jego zainteresowanie zwracało się jednak bardziej ku Krzysi.
We dworze pojawił się pan Nowowiejski, który przywiózł od hetmana rozkazy zobowiązujące Wołodyjowskiego do pojawienia się przed obliczem Sobieskiego. Młody żołnierz zainteresował się też uroczą Basią i prędko zaczął opowiadać jej wspaniałe historie. Oddany ojczyźnie pan Michał udał się do dowódcy, a ten zaproponował mu objęcie chorągwi Ruszyca (sam Ruszyc miał zostać wysłany na Krym). Mężczyzna zgodził się i dodał, że może wyruszyć za 2 tygodnie. Po przybyciu do dworu Ketlinga Wołodyjowski oznajmił zgromadzonym swoje zamiary. Na wieść o nich najbardziej posmutniała Basia.
Kolejne dni pobytu w majątku przyjaciela upłynęły małemu rycerzowi głównie na spędzaniu czasu z Krzysią (w czasie kuligu złożyli sobie nawet śluby wierności). Jeziorkowska znalazła adoratora w osobie Nowowiejskiego, jednak skrycie podkochiwała się w panu Michale.
Gdy Wołodyjowski wyjechał służyć ojczyźnie, z Kurlandii powrócił Ketling. Żołnierz pochodzący ze Szkocji prędko zakochał się w Drohojewskiej, która odwzajemniła