„Pan Wołodyjowski” - geneza
„Pan Wołodyjowski” to trzecia i ostatnia część cyklu powieści historycznych Henryka Sienkiewicza, których akcja umieszczona jest w XVII stuleciu. Najpierw (lata 1887-1888) ukazywała się ona w formie odcinkowej w „Słowie” oraz „Czasie” i w „Dzienniku Poznańskim” (te dwa czasopisma miały lekkie opóźnienie), a pierwsza publikacja w formie książkowej miała miejsce w 1888 r.
Już tytuł dzieła sugeruje, że najważniejszym jego bohaterem jest znany czytelnikom z dwóch poprzednich części „Trylogii” Michał Wołodyjowski. Postać ta od początku cieszyła się ich wielką sympatią – był to wszak nie tylko niezwykle utalentowany szermierz, lecz także gorący patriota gotów poświęcić się całkowicie dla dobra ojczyzny. Pierwowzorów dla tej postaci badacze doszukują się w dwóch autentycznych bohaterach, którzy niegdyś walczyły w imię Rzeczpospolitej: Michale i Jerzym; ten drugi zginął nawet w czasie obrony Kamieńca Podolskiego przed Turkami. Nie można mieć jednak wątpliwości, że największy wpływ na sylwetkę bohatera miała inwencja samego autora.
W roku 1886 Henryk Sienkiewicz udał się w podróż do Konstantynopola, odwiedzając po drodze m.in. Rumunię i Bułgarię. Głębsze poznanie tamtejszej kultury na pewno wpłynęło na to, iż w „Panu Wołodyjowskim” skoncentrował się on właśnie na zagrożeniu Rzeczpospolitej od strony południowej. Natomiast ostatnim punktem całej „Trylogii” uczynił Sienkiewicz jedno z najwspanialszych zwycięstw w historii Polski – bitwę pod Chocimiem (11 listopada 1673 r.).
„Pan Wołodyjowski” - czas i miejsce akcji
Czas akcji „Pana Wołodyjowskiego” obejmuje lata 1668-1673. Początkowym tłem historycznym opisywanych wydarzeń jest elekcja Michała Korybuta Wiśniowieckiego, a później (od 1671 r.) narastający niepokój na jej południowych granicach.
Najważniejszymi miejscami, w których pojawiają się bohaterowie, są: Warszawa (elekcja), dworek Ketlinga w Mokotowcu, Chreptiów, Raszków oraz Kamieniec Podolski. Epizodycznie akcja przenosi się do majątków Kmiciców oraz Skrzetuskich. Działania wojenne prowadzone są przede wszystkim na południowo-wschodniej granicy Rzeczpospolitej.
„Pan Wołodyjowski” - problematyka
W dziele Henryka Sienkiewicza, podobnie jak we wcześniejszych częściach, dwoma motywami przewodnimi pozostają miłość i wojna. „Pan Wołodyjowski” ukazuje wiele rodzajów uczuć, jednak bezsprzecznie najpiękniejszym jest to, które łączy tytułowego bohatera i Basię Jeziorkowską, ponownie wypełniając życie małego rycerza treścią. Cierpiący po utracie Anusi Borzobohatej bohater, w końcu odnajduje swoją drugą połowę i może zacząć budować z nią przyszłość. Ukochaną znajduje także Ketling, który wiąże się z Krysią, po czym wyjeżdża do Kurlandii, by wieść z nią spokojne życie.
Jak zostało powiedziane, w „Panu Wołodyjowskim” miłość nieustannie przeplata się z wojną i śmiercią. Basia i Krysia tracą swoich mężów, gdyż ci przyrzekają bronić zamku do końca. Jednak bardziej dramatyczne wydają się być historie Adama Nowowiejskiego i Zosi Boskiej oraz Azji i Ewy Nowowiejskiej. Pierwsze z uczuć zniszczyła wojna (działający po stronie wroga Tuhajbejowicz porwał Zosię w jasyr). Drugie z kolei było niemożliwe ze względu na różnice społeczne (córka szlachcica nie mogła poślubić przybłędy), co zakończyło się wielką tragedią.
Tłem dla opisywanych przez Sienkiewicza wydarzeń była wojna polsko-turecka (1672-1676), której pierwsze zapowiedzi pojawiały się już w roku 1671; wtedy, gdy Wołodyjowskiego wysłano do Chreptiowa. Pomimo heroicznej postawy Wołodyjowskiego i Ketlinga, utrzymanie Kamieńca Podolskiego ukazało się niemożliwe. Siły Rzeczpospolitej były zbyt skromne, a sprowadzenie posiłków zajęłoby za dużo czasu. Powieść pokazuje jednak, iż zwycięstwo było możliwe, lecz wymagało nieistniejącej wcześniej jedności – tę przyniósł ostatecznie haniebny dla Polski traktat w Buczaczu. Kiedy wszyscy najważniejsi przedstawiciele szlachty i magnaterii stanęli po jednej stronie i uwierzyli w realność tureckiego zagrożenia, Sobieski rozgromił wrogie wojska pod Chocimiem (tym wspaniałym zwycięstwem kończy się ostatnia część „Trylogii”).
Warto na koniec zwrócić uwagę na głównego bohatera powieści. Stanowi on uosobienie najwspanialszych wartości patriotycznych. To niezrównany szermierz i dowódca, zawsze gotów do poświeceń w imię ojczyzny. W dodatku w pewien sposób realizuje on wzorzec dobrego władcy (szlachcica). Swoją pracą Wołodyjowski doprowadził do tego, że w opustoszałych wioskach w rejonie Kamieńca Podolskiego znowu zagościli ludzie, którzy w końcu zaczęli czuć się bezpiecznie (Wołodyjowski zbudował mocne fortyfikacje). Na pierwszym miejscu nie stawiał on zasobności swojej kiesy, lecz starał się zapewnić ludziom dobre warunki do życia, otoczyć opieką i zagwarantować spokój.