„Ogniem i mieczem” - geneza
Historia była dla Henryka Sienkiewicza tematem niezwykle zajmującym. Z zamiłowaniem czytał kolejne opracowania, diariusze i wspomnienia dowódców oraz dzieła historyczne powstające w poprzedni epokach. Największy bodaj wpływ miała na niego twórczość Ludwika Kubali – wybitnego polskiego historyka, który na początku lat osiemdziesiątych XIX stulecia opublikował dwa zbiory tekstów: „Królewicz Jan Kazimierz. Oblężenie Zbaraża. Bitwa pod Beresteczkiem. Kostka Napierski” oraz „Proces Radziejowskiego. Pierwsze >>Liberum veto<<. Krwawe swaty. Czarna śmierć. Wyprawa Znaniecka”.
Świadomość pisarska i olbrzymia wiedza historyczna Sienkiewicza spowodowały, iż porzucił on powzięty plan stworzenia powieści o Władysławie Warneńczyku i postanowił odwołać się do innych realiów historycznych.
Początkowo powstanie Chmielnickiego miało stanowić tylko ograniczone tło dla powieści, opisującej wątek miłosny między polskim żołnierzem (Skrzetuskim) i Heleną Kurcewiczówną, znajdują się pod opieką ludzi sprzyjających Kozakom i pragnącym wydać ją za Bohuna. Autor miał już nawet gotowy tytuł dzieła – „Wilcze gniazdo” – który miał odnosić się do Rozłogów.
W trakcie pracy początkowy zamysł nieco przerósł zamierzenia Sienkiewicza, co spowodowało znaczne rozbudowanie wątku historycznego połączonego z opisem męstwa ówczesnych obrońców ojczyzny. Mimo to, w pierwszej części „Trylogii” najmocniej uwidaczniają się wątki awanturniczo-miłosne, a świadectwo historyczne schodzi niejako na drugi plan – krytycy często zarzucali Sienkiewiczowi, że nie zgłębił obrazu ówczesnego społeczeństwa, co autor „naprawił” już w „Potopie”.
Nie sposób nie wspomnieć o realiach, w jakich powstawała powieść. Dla udręczonego zaborami społeczeństwa stanowiła ona swoiste remedium na trudną rzeczywistość, a wspaniale kreowani przez Sienkiewicza wspaniali bohaterowie silnie oddziaływali na wyobraźnię ówczesnych. Publikowana w odcinkach powieść tworzona była na bieżąco, a listy wysyłane do autora przez czytelników miały wielki wpływ na jej kształt. Widocznie istniało wówczas zapotrzebowanie na heroiczne postaci, których poświęcenie dla ojczyzny mogłoby inspirować kolejne pokolenia i wpajać im najważniejsze wartości.
„Ogniem i mieczem” - czas i miejsce akcji
Akcja „Ogniem i mieczem” toczy się w latach 1647-1651. Tłem historycznym dla ukazywanych przez Sienkiewicza wydarzeń jest powstanie Chmielnickiego (1648-1655) – bunt Kozaków przeciwko polskiej szlachcie. Natomiast miejscem akcji są przede wszystkim Dzikie Pola (historyczna nazwa używana dla określenie Zaporoża).
Spośród najbardziej znaczących twierdz i miejscowości warto wymienić: Czehryń, Łubnie, Rozłogi, Sicz, Zbaraż, Bar, Beresteczko oraz Warszawę (odbywała się tam elekcja), Zamość (miasto skutecznie broniące się przed Chmielnickim) i Toporów (dzisiejsza Ukraina, jedna z rezydencji Jana Kazimierza).
„Ogniem i mieczem” - problematyka
Podobnie jak w całej „Trylogii”, tak i w „Ogniem i mieczem” dominują motywy związane z miłością i wojną. Pojawia się tu wspaniałe uczucie Jana Skrzetuskiego do Heleny Kurcewiczówny, któremu niestraszna okazuje się nawet długa i bolesna rozłąka. Opowieść miłosna skonstruowana jest na zasadzie trójkąta, którego trzecim wierzchołkiem jest Bohun – groźny i nieobliczalny, lecz szalenie zakochany w córce nieżyjącego już Wasyla. Dzięki temu historia nabiera wielkiego dynamizmu i pełna jest niespodziewanych zwrotów akcji. Wątek kończy się happy endem – okazuje się, iż prawdziwe i szczere uczucie, budowane na właściwych fundamentach (wierności, oddaniu, szacunku i dobroci) może pokonać każdą przeszkodę.
Rzeczpospolitą ukazaną w powieści Henryka Sienkiewicza ogarnia wojenna pożoga. W tych niespokojnych czasach szczególnie ważnymi wartościami okazują się miłość do ojczyzny, odwaga oraz wierność fundamentalnym zasadom moralnym. Dzięki temu zjednoczona armia polska może stawiać opór wrogom, którzy w „Ogniem i mieczem” zdają się reprezentować najniższe i najbardziej godne pogardy postawy: chęć zdobywania łupów, niszczenia i mordowania. Okazuje się, iż wojna prowadzona w słusznej i szlachetnej sprawie okazuje się zwycięska (lub chociaż nieprzegrana).
Warto także zwrócić uwagę na Sienkiewiczowskie przedstawienie idealnego żołnierza, realizujące się w postaci Jana Skrzetuskiego. Nie tylko jest on doskonale zaznajomiony ze sztuką militarną, ale także stawia dobro ojczyzny na pierwszym miejscu, nawet wtedy, kiedy zyskuje już pewność, że na zawsze stracił ukochaną. W obronie Rzeczpospolitej Skrzetusi gotów jest ponieść największe poświęcenia, a jeśli będzie to konieczne – także zginąć.
„Ogniem i mieczem” pisane było „ku pokrzepieniu serc”. Autor pokazał potęgę ówczesnej Rzeczypospolitej i podkreślił, że dzięki heroizmowi żyjących wtedy bohaterów, ojczyźnie udało się odeprzeć atak liczniejszego wroga. Z powieści płynie jeszcze jedna, bardzo wymowna lekcja, mianowicie – pokazuje ona, iż wciąż istniejące nierówności i grabieżcze zapędy niektórych ludzi mogą prowadzić do niesamowicie bolesnych skutków. W społeczeństwie współczesnym autorowi jedność rodaków była niezwykle pożądana, tylko dzięki niej bowiem można było umocnić pozycję narodu i kierować go w stronę niepodległości.