Akcja „Krzyżaków” Henryka Sienkiewicza rozgrywa się w okresie 1399-1410. Jest to czas panowania Władysława Jagiełły, za którego rządów zacieśniały się stosunki między Polską i Litwą. Wielkim zagrożeniem dla obydwu państw był zakon krzyżacki – rosnący w siłę i anektujący kolejne ziemie pod pozorami walki z pogaństwem.
Postaci historyczne w „Krzyżakach”
Władysław Jagiełło – król Polski, który na tronie zasiadł w 1386 r. W dziele Henryka Sienkiewicza poddany zostaje zabiegowi idealizacji, autor szczególnie mocno eksponuje pozytywne cechy charakteru Jagiełły. Jawi się on przede wszystkim jako doskonały władca i człowiek niezwykle pobożny, często uczestniczący w modlitwach i odprawiający posty.
Ze spokojną naturą tego czarnowłosego mężczyzny ze spiczastym i garbatym nosem oraz czarnymi, ruchliwymi oczami kontrastowała jego skłonność do zapalczywości. Zwykle jednak temperował swoje zapędy dzięki silnej wierze. Chociaż Krzyżacy wyrządzili Polakom wiele szkód, Jagiełło wciąż miał nadzieję na ugodowe rozwiązanie sporu, nie chcąc przelewać chrześcijańskiej krwi. W bitwie kończącej dzieło Sienkiewicza Jagiełło ukazany został jako doskonały dowódca i strateg oraz człowiek odważny, nielękający się wroga.
Jadwiga – królowa Polski od roku 1385. Już rok po wstąpieniu na tron poślubiła Władysława Jagiełłę, zapewniając władanemu przez siebie państwu silnego sojusznika, jakim było Wielkie Księstwo Litewskie.
Władczyni zmarła młodo, bo w 1399 r. Już za życia wielu ludzi uważało ją za świętą. W powieści Henryka Sienkiewicza można znaleźć liczne opisy wizyt ludzi mających nadzieję na wyproszenie łask u królowej. Bohaterka ta wiodła życie niezwykle wstrzemięźliwe – wiele czasu spędzała na modlitwach, nosiła proste stroje, zasłaniała nawet twarz. Znajdowała szczęście w dawaniu radości innym ludziom i niesieniu im pomocy, co udowodniła np. ofiarując swoje klejnoty Akademii Krakowskiej. W parze ze wspaniałymi cechami jej charakteru królowej szła jej uroda: liliowa twarz, niebieskie oczy oraz anielskie oblicze.
Śmierć młodej królowej napełniła smutkiem serca wszystkich poddanych. Państwo pogrążyło się w żałobie, a ludzie modlili się gorliwie, starając się wybłagać łaski nie tylko dla siebie, ale także dla ukochanej władczyni.
Witold – brat stryjeczny Władysława Jagiełły, książę Wielkiego Księstwa Litewskiego. Uwagę czytelnika zwraca jego olbrzymi hart ducha – był to człowiek niezwykle zacięty i niepoddający się, niezależnie od okoliczności. W dodatku nie brakowało mu odwagi oraz sprytu, co udowodnił w czasie ucieczki z krzyżackiej niewoli.
Zawisza Czarny – w powieści Henryka Sienkiewicza jest ideałem rycerza. Nie tylko doskonale opanował sztukę wojenną, czego dowody daje i na polu bitwy, i na turniejowej arenie, ale był także człowiekiem honorowym i postępującym zgodnie z rycerskim kodeksem. W całej Europie niewielu było wojowników, którzy potrafiliby mu sprostać. Dzięki takim ludziom – wiernym i oddanym ojczyźnie oraz wspaniale wyszkolonym – polskie rycerstwo uchodziło za jedno z najlepszych w tamtych czasach.
Janusz, książę mazowiecki – był władcą sprzyjającym Polakom i doskonale znającym niecne postępowanie Krzyżaków, z którymi Mazowsze sąsiadowało.
Księżna Anna Danuta – księżna mazowiecka, żona księcia Janusza, siostra stryjeczna Władysława Jagiełły. Kobieta bardzo ceniła życie towarzyskie, uczty i wspaniałe rozrywki. Potrafiła przy tym zawsze zachować umiar, będąc w dodatku osobą bardzo pobożną. To właśnie w jej orszaku znajdowała się Danusia Jurandówna, którą księżna darzyła wielkim uczuciem i starała się zawsze otaczać opieką.
Konrad von Jungingen – wielki mistrz zakonu krzyżackiego w latach 1393-1407. W „Krzyżakach” przedstawiony jako stary mężczyzna, zmęczony życiem i dostrzegający nieprawość postępowania Krzyżaków. Bardzo usilnie dążył do tego, aby odmienić oblicze zakonu, był jednak w tych działaniach osamotniony. Z tego względu często przymykał oczy na niemoralne postępowanie podwładnych.
Konrad von Jungingen dążył do utrzymania pokoju z Polakami zdając sobie sprawę, że wojna może prędko obrócić się przeciw zakonowi. Jego śmierć zniweczyła te plany, a już 3 lata po niej doszło do bitwy pod Grunwaldem.
Ulrich von Jungingen – młodszy brat Konrada, jego następca jako wielkiego mistrza. Był to wspaniały rycerz, zawsze postępujący zgodnie z obowiązującymi zasadami. Względem Polski przejawiał wrogi stosunek, mając nadzieję na jak najszybsze rozpętanie wojny i przejęcie terenów należących do państwa władanego przez Jagiełłę. Wielka pewność siebie doprowadziła go do zguby – zginął w bitwie pod Grunwaldem.
Wydarzenia historyczne w „Krzyżakach”
Krzyżacy na ziemiach polskich pojawili się w 1226 r., kiedy to zostali sprowadzeni przez Konrada Mazowieckiego, by pomóc mu w chrystianizacji pogan. Szybko jednak okazało się, iż oddana im ziemia dobrzyńska nie wystarczała ambicjom zakonu, który zaczął prowadzić ofensywną i agresywną politykę, wciąż powiększając ilość swoich dóbr ziemskich. Na przełomie wieków XIV i XV stosunki między Polską i zakonem były bardzo napięta, gdyż Krzyżacy dążyli do przejęcia terenów nadbałtyckich.
Właściwa akcja „Krzyżaków” Henryka Sienkiewicza toczy się w latach 1399-1410, jednak autor wspomina także o znaczących wydarzeniach rozgrywających się wcześniej, m.in.: o. bitwie pod Płowcami (1331), unii w Krewie (1385) oraz o chrzcie Litwy (1386-1387).
Już w 1399 r. miało miejsce wydarzenie niezwykle trudne i przykre dla Polski – śmierć królowej Jadwigi oraz jej córki, Elżbiety Bonifacji. Całe państwo pogrążyło się w żałobie i modlitwach, gdyż władczyni, która podporządkowała swoje życie dobru państwa, cieszyła się wielkim szacunkiem i uznaniem, już za życia będąc uznawaną za świętą.
Bardzo wyraźną oznaką zbliżającej się wojny było powstanie, które wybuchło na Żmudzi w 1401 r. Wciąż nękani przez rycerzy zakonu ludzie postanowili stanąć w obronie swoich ziem. Szybko pomocy udzieliła im Litwa, wspierając ich swoimi oddziałami.
W 1404 r. prowadzono rozmowy z Krzyżakami w Raciążu, jednak pertraktacje nie przyniosły wymiernych skutków, a ich ustalenia okazały się niewiążące, gdyż już 5 lat później obie strony – Krzyżacy oraz Polska i Litwa – rozpoczęły działania wojenne.
W 1407 r. urząd wielkiego mistrza objął Ulrich von Jungingen, który w starciu z państwem Jagiełły oraz Wielkim Księstwem Litewskim widział szansę na ostateczne zagarnięcie ziem znajdujących się nad Morzem Bałtyckim. Jego stanowcze dążenia doprowadziły do wybuchu wojny, co nastąpiło 2 lata po objęciu przez niego władzy.
Kulminacyjnym momentem powieści Henryka Sienkiewicza jest bitwa pod Grunwaldem. Doszło do niej 15 lipca 1410 r. Zjednoczone wojska Polaków i Litwinów ostatecznie pokonały Krzyżaków, a śmierć poniósł sam wielki mistrz – Ulrich von Jungingen. Wspaniałe zwycięstwo zamyka dzieło wybitnego pisarza, ukazując wielką siłę polskich wojsk.
Interpretacja
Pisząc „Krzyżaków”, Henryk Sienkiewicz posługiwał się wieloma źródłami historycznymi, dzięki którym udało mu się przedstawić dość wierny obraz epoki. Najważniejsze wydarzenia autor opisuje w sposób zgodny z prawdą historyczną i wyraźnie ukazuje ich konsekwencje. Nieco inaczej postępuje, jeśli idzie o kreowanie bohaterów, często ich idealizując i przypisując im niemal nadludzkie cechy (świętość Jadwigi, niesamowita wręcz pobożność Jagiełły itp.). Dzięki temu udaje mu się stworzyć postaci wyraziste, będące uosobieniem najważniejszych i najbardziej pożądanych cech. Należy przecież pamiętać o tym, iż „Krzyżacy” byli pisani w czasie zaborów i mieli pokrzepić serca zniewolonych Polaków.
Sienkiewicz nie stroni natomiast od manipulowania pomniejszymi detalami historycznymi, dzięki czemu w sposób pełniejszy i bardziej jednoznaczny osiąga zamierzony cel. Doskonałym przykładem może być tutaj opis uśmiercenie jednego z krzyżackich rycerzy przez Władysława Jagiełłę. Autor Sienkiewicz bazował na relacji Jana Długosza, który wspominał tylko o dobiciu owego zakonnika przez Zbigniewa Oleśnickiego (wcześniej miał ranić go Jagiełło), chociaż dziś znacznie częściej twierdzi się, iż władca znajdował się w miejscu bezpiecznym, z którego miał dobry widok na pole bitwy, lecz sam nie uczestniczył w starciach. Dzięki takiemu przedstawieniu Sienkiewicz idealizował więc postać polskiego króla, dodając mu męskości i odwagi.
Liczne drobne przekłamania, których dopuszcza się autor (np. powrót do walki rozbitych litewskich oddziałów w czasie bitwy pod Grunwaldem), mają na celu ukazanie w pozytywnym świetle Polaków i Litwinów oraz zamaskowanie ich wad czy tylko niedoskonałości. Obraz, który miał krzepić serca narodu, musiał wszak być jak najbardziej budujący, obfitujący we właściwe przykłady i wzorce.