Geneza „Krzyżaków”
Sienkiewicz rozpoczął pisanie powieści w 1896 r., planując ukończyć ją do roku 1900, na kiedy zaplanowano jubileusz jego pracy twórczej. Dzieło ukazywało się w „Tygodniku Ilustrowanym”, wzbudzając duże zainteresowanie czytelników, co związane było też z ostrą polityką germanizacyjną Ottona von Bismarcka w XIX wieku i faktem, iż Sienkiewicz znany był ze swoich antypruskich poglądów. „Krzyżacy” odczytywani byli więc przez pryzmat bieżącej sytuacji politycznej, dając nadzieję na ponowne zwycięstwo Polaków.
Henryk Sienkiewicz korzystał z wielu materiałów historycznych, aby wiarygodnie odtworzyć epokę średniowiecza. Czytał między innymi „Historię Polski” Jana Długosza oraz „Jadwigę i Jagiełło” Karola Szajnochy, także kroniki Janka z Czarnkowa i krakowskie rachunki. Opis bitwy pod Grunwaldem, pełne pisarskiego rozmachu, zawdzięczamy być może jej plastycznej wizualizacji dokonanej przez Jana Matejkę.
Czas i miejsce akcji „Krzyżaków”
Zasadnicza akcja „Krzyżaków” rozgrywa się między rokiem 1399 i 1410, Sienkiewicz sięga jednak w retrospekcjach np. do wojen, jakie toczył Władysław Łokietek z Krzyżakami. Wspomniane są też wydarzenia po kluczowej bitwie pod Grunwaldem, czyli – na przykład – pokój toruński (1466 r.).
Wydarzenia rozgrywają się w wielu miejscach, najogólniej rzecz ujmując: są to tereny Wielkiego Księstwa Litewskiego, Mazowsza, Małopolski, Wielkopolski.
Motywy w „Krzyżakach”
Motyw cierpienia
Cierpienie najpełniej wyraża się w powieści w osobie Juranda ze Spychowa. Mężczyzna najpierw cierpi psychicznie z powodu śmierci żony, potem doświadcza podobnych katuszy po porwaniu i uwięzieniu ukochanej córki przez Krzyżaków. Jego ból ma również wymiar czysto fizyczny, kiedy zostaje poniżony i brutalnie okaleczony przez wrogów.
Motyw miłości
W powieści istnieje kilka wątków miłosnych. Najpierw – miłość platoniczna Danusi do Zbyszka, potem jej pełne pasji oddanie i wierność młodzieńca. Obserwujemy również uczucie rodzące się między Jagienką i Zbyszkiem, finalnie stając się świadkami ich szczęśliwego życia rodzinnego.
Osobnym przykładem jest miłość Juranda do swojej córki, Danusi, i jego gotowość poświęcenia się dla niej, nawet kosztem własnego honoru.
Motyw rycerza
Rycerstwo było jednym z najważniejszych elementów średniowiecznego świata. W powieści Sienkiewicza stan ten reprezentowany jest przez: Maćka i Zbyszka z Bogdańca, Juranda ze Spychowa, Zawiszę Czarnego, Powałę z Tczewa. Rycerz uosabia siłę, męstwo, odwagę, a także umiejętność adorowania kobiet i lojalność wobec nich. Równie ważne były rycerska uczciwość, honor i miłość do ojczyzny. Rycerz nie wahał się nigdy narazić własne życie dla damy lub kraju. Antyprzykład dla etosu rycerskiego stanowią cechy przedstawicieli zakonu Krzyżaków i ich postępowanie.
Motyw śmierci
Śmierć jest motywem obecnym w powieści nie tylko ze względu na przedstawione realia wojenne. Dowiadujemy się o śmierci żony Juranda, potem umiera jego ukochana córka – młodziutka i delikatna Danusia, Zygfryd natomiast – owładnięty szaleństwem – popełnia samobójstwo.
Motyw wiary
Religia i wiara w powieści Sienkiewicza stanowią pretekst dla zbrodniczych działań – mają usprawiedliwiać nienawiść i toczące się wojny. Rycerze zakonu, tłumacząc się próbą szerzenia chrześcijaństwa, bardzo brutalnie obchodząc się z polskim narodem. Tak naprawdę chodzi im o zdobycie ziem i osiągnięcie jak największej władzy.
Motyw wroga
Wizerunek Krzyżaków przedstawiony w powieści jest odstręczający, co miało stanowić aluzję do sytuacji współczesnej Sienkiewiczowi – także wtedy Polacy doświadczali ze strony niemieckiej krzywd i upokorzeń. Pojawia się jednak także postać pozytywna – pan de Lorche, którego ideały bliskie są ideałom polskiego rycerza.