„Krzyżacy” Henryka Sienkiewicza ukazali się w 1900 r., a więc 12 lat po opublikowaniu ostatniej części głośnej „Trylogii”. Dzieło przenosi czytelnika w czasy panowania Władysława Jagiełły, które naznaczone były przybierającym na sile konfliktem Polaków z zakonem krzyżackim. Akcja powieści rozpoczyna się w 1399 r. i trwa do momentu chwalebnego zwycięstwa pod Grunwaldem. Toczy się ona na terenach całego Królestwa Polskiego, a szczególnie w miejscach związanych z poszczególnymi bohaterami (Bogdaniec, Zgorzelice, Spychowo, Kraków) oraz na ziemiach litewskich (Żmudź) i terenach krzyżackich (Malbork, Szczytno).
W swoim dziele Henryk Sienkiewicz uwypuklił negatywne aspekty funkcjonowania zakonu krzyżackiego. Organizacja ta na kartach powieści jawi się jako agresywna i odrzucająca fundamentalne zasady wiary chrześcijańskiej, w oparciu o które powstała. Krzyżacy stanowią zagrożenie dla ziem polskich oraz litewskich. Pod pozorem nawracania pogan, Krzyżacy pragną zdobywać ziemie i powiększać swój stan posiadania. W dodatku przeciągają oni w ten sposób na swoją stronę szlachetnych rycerzy europejskich, którzy postępując zgodnie z etosem rycerskim, pragną szerzyć wiarę chrześcijańską (niektórzy z nich, poznawszy prawdziwe intencje Krzyżaków, przechodzą na stronę polską, np. Fulko de Lorche). Połączenie sił Polski i Litwy daje zakonowi pretekst do uznania państwa rządzonego przez Jagiełłę za sojusznika niewiernych, to z kolei stwarza okazję do przejęcia należących do niego ziem.
Postępowanie Krzyżaków dalekie jest od honorowych zasad braci rycerskiej. Najlepszym dowodem na ich bezwzględność jest porwanie Danusi Jurandówny,a by wziąć w ten sposób odwet na jej ojcu – Jurandzie ze Spychowa, okrutnym pogromcy krzyżackich rycerzy. Zdeprawowany i pozbawiony godności Zygfryd więzi mężczyznę, oślepia go i obcina mu język. Z kolei postawa Kunona von Lichtensteina, który nie chciał przebaczyć Zbyszkowi nieopatrznego ataku (krzyżak był posłem) i omal nie doprowadził do śmierci młodzieńca poprzez ścięcie, pokazuje, iż wielu przedstawicielom zakonu obce były chrześcijańskie zasady moralne, np. nakaz przebaczania bliźniemu.
Krzyżaków Sienkiewicz stawia w opozycji do Polaków – wśród rycerstwa Władysława Jagiełły nie brakuje wspaniałych wojowników i mężów żyjących zgodnie z etosem rycerskim (np. Zawisza Czarny, Zyndram z Maszkowic). Oni również są chrześcijańskimi wojownikami, którzy pragną nawrócić Litwinów, jednak planują uczynić to w sposób pokojowy, unikając niepotrzebnego rozlewu krwi. Przedstawiciele narodu uznanego przez Krzyżaków za sojuszników czy orędowników pogaństwa kierują się w życiu najważniejszymi chrześcijańskimi wartościami, podczas gdy ich „oficjalni” krzewiciele traktują je w sposób instrumentalny, bez skrupułów dążąc do obranego celu, jakim jest zwiększenie posiadanych dóbr.
Henryk Sienkiewicz nieprzypadkowo skupił się właśnie na konflikcie z zakonem krzyżackim. Lata, w których powstawała powieść, były czasem nasilonych działań germanizacyjnych ze strony Prus – „spadkobierców” Krzyżaków. Umiejscawiając akcję dzieła w epoce wspaniałych zwycięstw polskiego państwa, po raz kolejny dał autor ludziom sygnał, że nasza historia nie była łatwa, lecz dzięki poświęceniom, odwadze, wartościom chrześcijańskim i wierze w szczytne zasady, zawsze udawało się Polakom pokonać nieprzyjaciół. „Krzyżacy” – podobnie jak „Trylogia” – są powieścią pisaną „ku pokrzepieniu serc”. Bitwa pod Grunwaldem od dawien dawna uznawana była za jedno z najświetniejszych zwycięstw w historii Polski, o czym świadczy także monumentalne dzieło Jana Matejki pod tym właśnie tytułem (namalowane w 1878 r.).
Powieść Henryka Sienkiewicza opisuje i jednoznacznie piętnuje zaborcze działania Krzyżaków, którzy w imię wiary i wspaniałych ideałów (wyznawanych tylko powierzchownie) chcieli przejąć nienależące do nich ziemie i zaprowadzić na nich swój porządek. Niemal pięć stuleci później podobne działania podejmowało państw pruskie mające na celu wyniszczenie tożsamości ludności zamieszkującej bezprawnie zagarnięte przez Prusy tereny.