Ludzie, którym przyszło żyć w czasie II wojny światowej, musieli zmierzyć się nie tylko z najeźdźcami, ale także ze swoimi wewnętrznymi słabościami, starając się żyć jak najgodniej i jak najlepiej służyć swojej ojczyźnie w tamtym okresie. Czas wszechogarniającego zniszczenia i nieustannego zagrożenia niewątpliwie pozostawił piętno na psychice jego świadków. Najlepszymi dowodami ich przeżyć i przemyśleń są spisywane przez nich wspomnienia.
Wspomnienia obozowe
Wśród tekstów zawierających doświadczenia ludzi, których osadzono w obozach koncentracyjnych, na pierwsze miejsce wysuwają się te najbardziej znane: „Inny świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego oraz opowiadania Tadeusza Borowskiego (np. „U nas w Auschwitzu”, „Proszę państwa do gazu” itp.). Pierwsze z dzieł opisuje pobyt autora w radzieckim łagrze w Jercewie, w którym przebywał od marca 1940 r. do 20 stycznia 1942 r. W swoim utworze Herling-Grudziński niezwykle szczegółowo ukazał rzeczywistość rosyjskich obozów pracy. Dał dowód skrajnej brutalności więźniów, ukazał akty poniżania i obdzierania z człowieczeństwa. Grudziński nie zapomniał jednak o ludziach, którzy nawet w tych niesamowicie trudnych warunkach starali się postępować godnie.
Obraz przedstawiony przez Tadeusza Borowskiego w wielu momentach jest zbieżny z tym, o czym pisał Herling-Grudziński. Autor „Pożegnania z Marią” więziony był w Oświęcimiu, Nautzweiler-Dautmergen oraz Dachau. Jego opowiadania zawierają obraz przejmującego upadku ludzkości. Borowski prowadzi narrację behawioralną, dobitnie uwypuklając wyzbywanie się przez ludzi wyższych wartości na rzecz egoizmu mającego na celu fizyczne przetrwanie. Przytacza także przykłady skrajne – np. matkę wyrzekającą się własnego dziecka, by nie trafić wraz z nim do komory gazowej. Opowiadania Borowskiego oddają upadek moralności, zezwierzęcenie oraz degenerację świata.
Mniej znanym przykładem wspomnień obozowych mogą być te spisane przez Franciszka Stryja („W cieniu krematorium”), więźnia obozu w Auschwitz. Jego dzieło wyróżnia się pierwszoosobową narracją oraz naturalistycznymi, często detalicznymi opisami.
Nie sposób pominąć także wielu pomniejszych wspomnień, które ukazywały się w zbiorach lub antologiach; niektóre nie zostały opublikowane, a znajdują się najczęściej w różnych dokumentacjach dotyczących Holocaustu i II wojny światowej. Teksty te są również niezwykle wartościowe – nie tylko z punktu widzenia historyków, ale też badaczy literatury. Łączącą pisarstwo historyczne z formą pamiętnikarstwa.
Przykładem tego rodzaju tekstów mogą być wspomnienia zawarte w albumie „Ci, którzy przeżyli” pod redakcją Krzysztofa Białoskórskiego i Grzegorza Gałęzi. W książce tej znajdziemy sylwetki i wspomnienia 55 więźniów, m.in.: Danuty Brzosko-Mędryk, Henryka Mandelbauma (jego przeżycia znajdują się także w książce „Ja z krematorium Auschwitz”), Armolda Mostowicza, Władysława Szmyta. Warto wymienić też dzieło napisane przez Mieczysława Mołdawę – „Gross Rosen”. Jest to opis czteroletniego życia autora w obozie mieszczącym się nieopodal Rogoźnicy. Pośród wspomnień zagranicznych więźniów niemieckich lagrów jedną z najważniejszych jest „Człowiek, który wkradł się do Auschwitz” autorstwa Denisa Aveya (żołnierza i dobrowolnego więźnia obozu) oraz Roba Broomby'ego.
Wspomnienia obozowe przynoszą relacje z okrutnej i nieludzkiej rzeczywistości. Opisywane w nich wydarzenia często wykraczają poza granice wyobraźni współcześnie żyjących. Trzeba jednak pamiętać, iż ich autorzy nie kierowali się przede wszystkim pragnieniem ukazania swojego ciężkiego losu. Ich priorytetem było utrwalenie tych wydarzeń, „postawienie