Geneza „Potopu”
„Potop” to druga część trylogii Sienkiewicza. Utwór, podobnie jak „Ogniem i mieczem”, ukazywał się najpierw w odcinkach (w taki sposób też powstawał) – w latach 1884-1886 w krakowskim dzienniku „Czas” oraz w warszawskim czasopiśmie „Słowo”. Rok 1886 to data ukazania się pierwszego pełnego wydania powieści.
Całej trylogii przyświecała idea „pokrzepienia serc” – stąd dobór treści mających przypomnieć rodakom o czasach wielkości i trumfów Rzeczypospolitej. To samo pojęcie odnosiło się bezpośrednio do ówczesnej trudnej sytuacji osobistej pisarza. Czas powstawania większej części Trylogii nakładał się na okres ciężkiej choroby (gruźlica) i śmierci pierwszej żony Sienkiewicza, Marii z Szetkiewiczów.
Pisarz gruntownie przygotowywał się do stworzenia cyklu powieści historycznych z czasów Polski szlacheckiej, co wielokrotnie później podkreślał, studiując materiały źródłowe (rękopisy, manuskrypty, „Nową Gigantomachię” Kordeckiego, „Pamiętniki” Paska) oraz historyczne opracowania (m.in. Szajnochy, Rudawskiego, Kitowicza).
Czas i miejsce akcji „Potopu”
Akcja dzieła obejmuje dwa lata z historycznego najazdu wojsk szwedzkich na Rzeczpospolitą – od 1655 do 1657 roku. Miejscem akcji powieści można w uproszczeniu nazwać cały obszar Polski, do którego dotarły nieprzyjacielskie wojska. Część akcji pierwszego tomu „Potopu” rozgrywa się na Żmudzi (dzisiejszej Litwie): w Wodoktach (gdzie mieszka Billewiczówna), Lubiczu (miejscu słynnej hulanki kompanii Kmicica) i Upicie. Późniejsze wydarzenia rozgrywają się m.in. w posiadłości księcia Janusza Radziwiłła w Kiejdanach i Taurogach, należących do księcia Bogusława.
Sienkiewicz prowadzi czytelnika przez kolejne miejsca historycznych walk, oblężeń i potyczek polsko-szwedzkich, takich jak np.: Częstochowa (obrona klasztoru), Zamość (obrona miasta), Sokółka (bitwa), Warszawa (obrona miasta, bitwa), Warka (bitwa), Prostki (bitwa). Ostatnie wydarzenia rozgrywają się ponownie na Żmudzi, w upickim kościele i w Wodoktach (zrękowiny).
Motywy w „Potopie”
Motyw miłości
Uczucie Kmicica do Oleńki to wątek spajający wszystkie trzy tomy powieści. Bohaterowie są sobie przeznaczeni, ale los mnoży na ich drodze przeszkody. Największą z nich jest sam Kmicic stający po stronie wroga. Późniejsza przemiana w szlachetnego mściciela-Babinicza zmienia postać rzeczy, jednak Oleńka aż do finału powieści nie zna prawdziwych losów dawnego ukochanego. Miłość tych dwojga jest wystawiona na nieprawdopodobną ilość prób i niebezpieczeństw (porwanie, uwięzienie, szantaże, kłamliwe pomówienia). O losie obojga często decyduje zwykły przypadek lub zbieg okoliczności (obrona niesiona przez Babinicza mieszkańcom Wołmontowicz, w tym Oleńce). Mimo tego, autor konsekwentnie prowadzi historię do szczęśliwego finału, wyjaśniając w ostatniej scenie wszystkie wcześniejsze wątpliwości.
Motyw ojczyzny
Główny wątek utworu. Dobro ojczyzny, walka o jej wolność i niezawisłość to główna idea przyświecająca patriotom stawiającym opór Szwedom. Sienkiewicz dokonuje czytelnego podziału swoich bohaterów na tych, którzy służą samym sobie i tych, którzy oddają się całkowicie ojczyźnie. Reprezentantami pierwszej grupy są liczni magnaci (głównie Radziwiłłowie), uznający ojczyznę za – jak przekonywał Bogusław – „szmat sukna”, z którego należy wyrwać tyle, ile się da. Na szczęście przeważającą większość stanowi druga grupa, skupiająca tych, którzy nie godzą się na dobrowolne poddanie się obcej sile. Przedłożenie dobra ojczyzny nad dobro własne („prywatę”) to ostateczny moment rehabilitacji Andrzeja Kmicica.
Motyw przemiany
Jeden z głównych motywów utworu, wiążący się z losami chorążego Andrzeja Kmicica. Przemiana tego bohatera odbywa się etapami. Kmicic – hulaka i dowódca zbójeckiej kompanii – dokonuje okrutnej zemsty za śmierć przyjaciół. Opuszcza odziedziczony Lubicz z piętnem mordercy i podpalacza (a później i porywacza). Na skutek interwencji Wołodyjowskiego młody żołnierz otrzymuje pierwszą szansę zadośćuczynienia za swoje winy poprzez służbę ojczyźnie. Na swoje nieszczęście trafia w służbę zdrajcy – Janusza Radziwiłła – tym samym stając po stronie wroga. Po odkryciu swojego błędu, Kmicic stara się za wszelką cenę odzyskać dobre imię porywając się na śmiałe, często skrajnie niebezpieczne misje jak np. porwanie Bogusława. Metamorfoza Kmicica przebiega dość długo, kończąc się na oswobodzeniu mieszkańców Wołmontowicz i rehabilitacji z ręki samego króla.
Motyw szlachty
Szlachta to główny zbiorowy bohater „Potopu”, a także jeden z głównych motywów utworu. Sienkiewicz wyraźnie sympatyzuje ze szlachtą, podkreśla jej zalety (patriotyzm, solidarność, waleczność, przywiązanie do tradycji i wiary przodków), nie unikając jednak mocnej krytyki wad takich jak – chociażby – hulaszczy tryb życia, opilstwo czy buta. Szlachta, opisana w powieści, przeżywa chwile klęski (układ podpisany pod Ujściem), ale i zwycięstwa. Udowadnia, że – w razie niebezpieczeństwa – potrafi się zmobilizować i z determinacją bronić swego króla, praw i przywilejów.
Motyw walki
Walka, wojna, odpieranie wrogich ataków – to kluczowe elementy całej Trylogii. Losy każdego z jej bohaterów są w pewien sposób związane z wojną. W „Potopie” walka ma wymiar ogólnonarodowy. Jest reakcją na niespodziewany atak obcych wojsk i sprzeciwem wobec tej części szlachty (i magnaterii), która haniebnie oddała się w panowanie szwedzkiego króla. Walka w słusznej sprawie skupia i jednoczy cały naród. Szlachta walczy wiążąc się w konfederację, walczy także chłopstwo śledzące pilnie ruchy szwedzkich oddziałów. W miarę rozwoju akcji powieści walka obronna Polaków staje się coraz lepiej zorganizowana, skuteczna i stawiająca agresora w coraz trudniejszym położeniu.