Geneza „Potopu”
„Potop” to druga część trylogii Sienkiewicza. Utwór, podobnie jak „Ogniem i mieczem”, ukazywał się najpierw w odcinkach (w taki sposób też powstawał) – w latach 1884-1886 w krakowskim dzienniku „Czas” oraz w warszawskim czasopiśmie „Słowo”. Rok 1886 to data ukazania się pierwszego pełnego wydania powieści.
Całej trylogii przyświecała idea „pokrzepienia serc” – stąd dobór treści mających przypomnieć rodakom o czasach wielkości i trumfów Rzeczypospolitej. To samo pojęcie odnosiło się bezpośrednio do ówczesnej trudnej sytuacji osobistej pisarza. Czas powstawania większej części Trylogii nakładał się na okres ciężkiej choroby (gruźlica) i śmierci pierwszej żony Sienkiewicza, Marii z Szetkiewiczów.
Pisarz gruntownie przygotowywał się do stworzenia cyklu powieści historycznych z czasów Polski szlacheckiej, co wielokrotnie później podkreślał, studiując materiały źródłowe (rękopisy, manuskrypty, „Nową Gigantomachię” Kordeckiego, „Pamiętniki” Paska) oraz historyczne opracowania (m.in. Szajnochy, Rudawskiego, Kitowicza).
Czas i miejsce akcji „Potopu”
Akcja dzieła obejmuje dwa lata z historycznego najazdu wojsk szwedzkich na Rzeczpospolitą – od 1655 do 1657 roku. Miejscem akcji powieści można w uproszczeniu nazwać cały obszar Polski, do którego dotarły nieprzyjacielskie wojska. Część akcji pierwszego tomu „Potopu” rozgrywa się na Żmudzi (dzisiejszej Litwie): w Wodoktach (gdzie mieszka Billewiczówna), Lubiczu (miejscu słynnej hulanki kompanii Kmicica) i Upicie. Późniejsze wydarzenia rozgrywają się m.in. w posiadłości księcia Janusza Radziwiłła w Kiejdanach i Taurogach, należących do księcia Bogusława.
Sienkiewicz prowadzi czytelnika przez kolejne miejsca historycznych walk, oblężeń i potyczek polsko-szwedzkich, takich jak np.: Częstochowa (obrona klasztoru), Zamość (obrona miasta), Sokółka (bitwa), Warszawa (obrona miasta, bitwa), Warka (bitwa), Prostki (bitwa). Ostatnie wydarzenia rozgrywają się ponownie na Żmudzi, w upickim kościele i w Wodoktach (zrękowiny).
Motywy w „Potopie”
Motyw miłości
Uczucie Kmicica do Oleńki to wątek spajający wszystkie trzy tomy powieści. Bohaterowie są sobie przeznaczeni, ale los mnoży na ich drodze przeszkody. Największą z nich jest sam Kmicic stający po stronie wroga. Późniejsza przemiana w szlachetnego mściciela-Babinicza zmienia postać rzeczy, jednak Oleńka aż do finału powieści nie zna prawdziwych losów dawnego ukochanego. Miłość tych dwojga jest wystawiona na nieprawdopodobną ilość prób i niebezpieczeństw (porwanie, uwięzienie, szantaże, kłamliwe pomówienia). O losie obojga często decyduje zwykły przypadek lub zbieg okoliczności (obrona niesiona przez Babinicza mieszkańcom Wołmontowicz, w tym Oleńce). Mimo tego, autor konsekwentnie prowadzi historię do szczęśliwego finału, wyjaśniając w ostatniej scenie wszystkie wcześniejsze wątpliwości.
Motyw ojczyzny
Główny wątek utworu. Dobro ojczyzny, walka o jej wolność i niezawisłość to główna idea przyświecająca patriotom stawiającym opór Szwedom. Sienkiewicz dokonuje czytelnego podziału swoich bohaterów na tych, którzy służą samym sobie i tych, którzy oddają się całkowicie ojczyźnie. Reprezentantami pierwszej grupy są liczni magnaci (głównie Radziwiłłowie), uznający ojczyznę za – jak przekonywał Bogusław – „szmat sukna”, z którego należy wyrwać tyle, ile się da. Na szczęście przeważającą większość stanowi druga grupa, skupiająca tych, którzy nie godzą się na dobrowolne poddanie się obcej sile. Przedłożenie dobra ojczyzny nad dobro własne („prywatę”) to ostateczny moment rehabilitacji Andrzeja Kmicica.
Motyw przemiany
Jeden z głównych motywów utworu, wiążący się z losami