Jan Onufry Zagłoba jest bohaterem pojawiającym się we wszystkich częściach Sienkiewiczowskiej „Trylogii”. To postać niezwykle barwna, wykreowana w sposób nieco humorystyczny, w odwołaniu do figury typowego polskiego Sarmaty. Charakterystyka Zagłoby prezentuje się następująco.
Zagłoba - podobieństwo do postaci historycznych
Wielu badaczy cech charakterystycznych przyjaciela Michała Wołodyjowskiego doszukuje się w postaciach historycznych: Janie Chryzostomie Pasku i Karolu Stanisławie Radziwille, zwanym także „Panie Kochanku” – od jego ulubionego powiedzenia – oraz na bohaterach literackich, m.in.: Ulissesie – tytułowym „Żołnierzu Samochwale” Plauta i Falstaffie, pojawiającym się w trzech sztukach Szekspira (gruby, tchórzliwy i sprawiający problemy żołnierz).
Wygląd zewnętrzny Zagłoby
W „Potopie” Jan Onufry Zagłoba jest już człowiekiem wiekowym, jednak wciąż zdrowym i postawnym. Jego spora sylwetka mogła budzić strach. Czoło bohatera przekrawała wielka blizna, jedno z jego oczu zasłonięte było bielmem, a z czerwienią twarzy bardzo wyraźnie kontrastowała biała broda.
Zagłoba - cechy charakteru
Dobroduszny szlachcic, świetny gawędziarz
Zagłoba jest bohaterem budzącym sympatię. To dobroduszny szlachcic, cechujący się wiernością w przyjaźni i opiekuńczością. Zjednywanie sobie ludzi nie sprawia Zagłobie problemów, gdyż potrafi wspaniale opowiadać, często ubarwiając fakty. Dzięki naprędce wymyślanym fortelom udawało mu się przechytrzyć nieprzyjaciół (np. Rocha Kowalskiego – dzięki czemu doprowadził do uwolnienia przyjaciół), co stanowi dowód jego bystrego i chłodnego oglądu sytuacji, opanowania. Technikami tego rodzaju posługiwał się także wówczas, kiedy chciał wkupić się w łaski bogatego szlachcica, by mógł przysiąść się do jego stołu. W jego przemowach bardzo mocno widoczna była typowa retoryka szlachecka, którą posługiwał się ze dużą swobodą, wywierając wpływ na rozmówców.
Miłośnik dobrej zabawy
Miejscem, w którym Zagłoba realizuje swój niewątpliwy talent gawędziarski, jest biesiadny stół. Trudno byłoby znaleźć mu równego rywala, jeśli idzie o picie – Zagłoba zdecydowanie wiódł prym w dobrej zabawie, niezwykle ceniąc sobie przy tym dobre trunki. Bohater nie odznaczał się zbytnią pracowitością, miał spore tendencje do przypisywania sobie zasług innych osób, co wykorzystywał w swoich opowieściach – z tego względu najczęściej „cierpiał” niepotrafiący go przegadać Michał Wołodyjowski.
Jan Onufry Zagłoba to postać w dużej mierze komiczna, która urozmaica wydarzenia przedstawiane w „Potopie”. Zawsze ma w zanadrzu do opowiedzenia jakąś śmieszną historię lub ciętą ripostę. Niekiedy potrafi rozbawić także swoim zachowaniem (np. odprawienie poselstwa szwedzkiego). Przez swoich przyjaciół Zagłoba ceniony jest przede wszystkim jako niezrównany towarzysz – doskonały kompan do napitku, ale również osoba potrafiąca znaleźć wyjście z każdej sytuacji. Bardzo dobrze stosunek do Zagłoby oddają słowa Michała Wołodyjowskiego:
(…) Zadziwiająca to jest rzecz w istocie (…) że nie masz na świecie takowych terminów, z których by ten człowiek nie potrafił się salwować. Gdzie męstwem i siłą nie poradzi, tam się fortelem wykręci. Inni fantazję tracą, gdy im śmierć nad szyją zawiśnie, albo polecają się Bogu czekając, co się stanie; a on zaraz zaczyna głową pracować i zawsze coś wymyśli. Mężny on w potrzebie bywa jako Achilles, ale woli Ulissesa iść śladem (…).
Odważny patriota
Na polu bitwy Jan Onufry Zagłoba nie był postacią wiodącą. Chociaż odnosił sukcesy wojenne, znacznie lepiej czuł się w bezpiecznych miejscach. Kiedy jednak tylko jego przyjaciołom groziło niebezpieczeństwo, potrafił zareagować z niespodziewaną wręcz odwagą, często nawet ryzykując własnym życiem. Zagłoba on także gorącym patriotą, głęboko wierzącym w konieczność działania na rzecz dobra ojczyzny.
Skromny wśród przyjaciół
Chociaż Zagłoba w dużej mierze był samochwałą i człowiekiem lubiącym wyolbrzymiać swoje dokonania, względem przyjaciół zachowywał skromność. Wiedział, że w walce nie może się z nimi równać. Gdy mianowano go regimentarzem wojsk, zrzekł się tej funkcji, ponieważ miał obawy, czy podoła zadaniu. Widać więc, iż nie pragnął zabłysnąć za wszelką cenę i szanował dokonania innych ludzi, nie chcąc traktować ich jako „zabawki” w nie dość wprawnych rękach.
Zagłoba budzi także sympatię czytelników. Chociaż nie jest postacią wolną od wad (lenistwo, pijaństwo, krzykactwo, tchórzostwo), to swoistym urokiem potrafi załagodzić każdą krytykę. Wszystko to dzięki jego dobroduszności oraz szlachetnym intencjom.