W powieści historycznej świat przedstawiony umiejscowiony zostaje w przeszłości. Nie jest ona jednak kreowana przez autora dowolnie, lecz w jak najwierniejszy sposób, przy uwzględnieniu potwierdzonych historycznie faktów. Chociaż z wydarzeniami i postaciami autentycznymi mieszają się w „Potopie” te, które wykreowane zostały przez pisarza, cechą gatunku jest respektowanie prawd historycznych i budowanie fabuły w sposób zgodny z nimi.
Usamodzielnienie się powieści historycznej badacze często łączą z Walterem Scottem (1771-1832) – szkockim powieściopisarzem, autorem m.in. „Rob Roya” i „Ivanhoe”. W swoich dziełach zazwyczaj osadzał on wątki romantyczne w przeszłości, starając się uwzględniać jej charakterystyczne cechy i respektować porządek dziejów.
Twórczość tego rodzaju prędko zyskała sobie wielu zwolenników, ponieważ cechowała się szybką i wartką akcją z licznymi zwrotami zdarzeń oraz wyrazistymi, barwnymi bohaterami.
„Potop” jako powieść historyczna
Sienkiewicz zaczął pisać „Trylogię” w czasach niezwykle trudnych dla narodu polskiego. Jego największym pragnieniem było „pokrzepić serca” rodaków, dodać im otuchy i wiary w siebie i w możliwe zwycięstwo z zaborcą. Nieprzypadkowo więc ulokował on akcję swoich dzieł w okresie bohaterskiej i heroicznej walki o Rzeczpospolitą.
Po pokonaniu zbuntowanych Kozaków, którym przewodził Bohdan Chmielnicki, Polacy musieli walczyć z zalewającymi ojczyznę Szwedami. Początkowo sytuacja była dramatyczna, a Rzeczpospolita znalazła się na skraju upadku, ale dzięki wspaniałej postawie obrońców udało się pokonać nieprzyjaciół.
Na kartach powieści Sienkiewicza pojawiają się zarówno postaci autentyczne (Paweł Jan Sapieha, Stefan Czarniecki, Wincenty Korwin Gosiewski, król Jan Kazimierz), jak i bohaterowie stworzoni przez autora (Wołodyjowski, Zagłoba, Kmicic), w których kreacji znaczną rolę odegrały jednak źródła historyczne (np. Zagłoba w dużej mierze wzorowany był na „Pamiętnikach” Jana Chryzostoma Paska). Zdarzenia autentyczne, potwierdzone faktami (np. obrona Rzeczpospolitej, dążenie do uratowania Jasnej Góry) przeplatają się z historiami, których treść narodziła się w głowie Sienkiewicza (np. miłość Kmicica i Oleńki).
Sam autor na temat powieści historycznej wypowiadał się w następujący sposób:
(…) Powieść historyczna nie tylko nie potrzebuje być poniewieraniem prawdy dziejowej, ale może być jej objaśnieniem i dopełnieniem. Ona powlecze odpowiednią barwą szare mury wzniesione przez historię, ona wypełni odpowiednio ich szczeliny, odtworzy na mocy analogii obdarte przez czas ornamenty, odgadnie to, co być mogło, wygrzebie, co zostało zapomniane, i nie przekraczając zdarzeń dziejowych, może ułatwić ich zrozumienie. I może, bo odtworzy duszę człowieka lat minionych, jego namiętności, sposób myślenia (…).
Badacze często opisują wizję historii przedstawioną w „Potopie” jako „subiektywną” bądź „odautorską”. Podporządkowana jest ona zasadzie „ku pokrzepieniu serc”, a owe „szare mury” upiększone zostały wspaniałymi wartościami: miłością rodaków do ojczyzny, ich jednością, wiarą w Boga i nadzieją na lepsze jutro dla Rzeczpospolitej.
Pisarz nie uciekał jednak od niewygodnych faktów, pokazując również akty zdrady i ustępstwa na rzecz nieprzyjaciela – prędko zostają one natomiast negatywnie ocenione, a całe dzieło jest skomponowane w taki sposób, by wiarołomców spotkała zasłużona kara.
Dzisiejsi krytycy uważają, że Henryk Sienkiewicz w bardzo zręczny sposób znalazł w swojej twórczości równowagę pomiędzy historycznym dokumentalizmem (takie powieści tworzył np. Józef Ignacy Krzaszewski) a silnym naciskiem na wartką akcję pełną przygód (twórczość np. Dumasa). Dlatego też twórczość historyczna Sienkiewicza cieszyła się tak wielką popularnością.
Najważniejszymi cechami „Potopu” jako powieści historycznej są:
- umieszczenie świata przedstawionego w XVII-wiecznej Rzeczpospolitej w czasie konfliktu ze Szwedami;
- dokładne opisanie panujących wówczas obyczajów;
- wierne oddanie wzajemnych relacji między postaciami decydującymi o losach państwa;
- położenie szczególnego nacisku na wątek walki z najeźdźcą;
- urozmaicenie tych historycznych ram przez: wprowadzenie fikcyjnych (i charakterystycznych) postaci, opowieść o miłości i liczne, często niespodziewane, zwroty akcji.