Wstęp
Jedynie w Polsce – kraju podzielonym między trzech zaborców – pozytywizm rozwijał się jako nurt ideowy oraz zbiór tendencji w sztuce. Dokonania artystyczne rodzimych twórców były silnie uzależnione od sytuacji politycznej, przez co w dużej mierze musiały odpowiadać na potrzeby społeczne. Na ojczystym gruncie pojawiały się, rzecz jasna, najbardziej znaczące elementy europejskiej literatury i filozofii tego okresu, jednak trzeba uwzględnić specyficzny wydźwięk dzieł naszych autorów – wciąż nawiązujących do realiów życia pod zaborami.
Ramy pozytywizmu w Polsce są – jak większości epok – dosyć umowne. Za datę początkową uważa się rok 1864, czas klęski powstania styczniowego i ostatecznego odejścia od romantycznych ideałów. Bardziej problematyczne jest wyznaczenie końca tej epoki, gdyż w ostatnich latach XIX stulecia współistnieli i współtworzyli pozytywiści oraz przedstawiciele modernizmu. Jako umowną datę podaje się rok 1890.
Założenia pozytywizmu w literaturze
Przed artystami tworzącymi na terenach dawnej Polski w okresie pozytywizmu stawiano zadanie kształtowania odpowiednich postaw i nastrojów w społeczeństwie. Ich twórczość, była, obok publicystyki, jednym z najważniejszych nośników nowej ideologii, której zadaniem była poprawa sytuacji narodu i umocnienie go pod względem ekonomicznym gospodarczym, kulturalnym itd. Pragmatyzm sztuki szczególnie mocno widoczny był w literaturze, która stanowiła przecież jedną z jej najszerzej dostępnych odmian.
Twórcy związani z polskim pozytywizmem najchętniej sięgali po gatunki prozatorskie, co wiązało się ze stwarzanymi przez nie możliwościami łatwej komunikacji z odbiorcą. Silnie akcentowano ich wartość poznawczą i ceniono możliwość przedstawiania w powieściach, nowelach itd. krótszych lub dłuższych historii, które oddawałyby realia egzystencji bohaterów.
Dzisiejsi badacze rozróżniają dwa etapy twórczości literackiej polskiego pozytywizmu. Pierwszy z nich wiąże się z początkiem tej epoki i na plan pierwszy wysuwa postulat tworzenia dzieł zaangażowanych w sprawy społeczne. Drugi, przypadający na późniejszy okres epoki, zbliża się nieco do zagranicznych tendencji w prozie i kładzie mocniejszy nacisk na wartość poznawczą słowa pisanego.
Cechy polskiej literatury pozytywistycznej
Polska proza pozytywistyczna
Proza dawała autorom najszerszy wachlarz możliwości, jeśli idzie o wyrażenie poglądów i oddziaływania na czytelnika. Początkowo powstawały głównie powieści tendencyjne – utwory bardzo wyraźnie nakierowane na praktyczne efekty. Ich fabuła była schematyczna i opierała się zazwyczaj na rozróżnieniu między postępowaniem dobrym (reprezentował je bohater wspierany przez narratora) i negatywnymi wzorcami, które podlegały demaskacji i krytyce. Dzięki tego rodzaju uproszczeniom i ujednoznacznieniom odbiorca nie miał żadnych problemów z interpretacją danego dzieła, a także rozpoznaniem i przykęciem tego, co właściwe.
Pierwsze powieści tendencyjne powstawały już w latach 60. – „Oficjalista” Adama Pługa wydany w 1867 r. Jednak prawdziwy rozkwit tego gatunki przypadł na lata 70., a jedną z jego wiodących autorek była Eliza Orzeszkowa: „Pamiętniki Wacławy” (1871), „Pan Graba”(1872) , „Marta” (1873) i inne.
Gatunkiem nieco przypominającym powieść tendencyjną, lecz znacznie bardziej zaawansowanym literacko (fabuła, bohaterowie itd.), była nowela. Te pozytywistyczne swoim poziomem zupełnie nie odbiegały od twórczości tego rodzaju w ówczesnej Europie (a nowele cieszyła się wtedy olbrzymią popularnością).
Nowele pozytywistyczne były to niewielkie objętościowo utwory jednowątkowe, których fabuła bardzo wyraźnie zmierzała do punktu kulminacyjnego i późniejszego rozwiązania (akcja, intryga). Dzieło kończyło się zazwyczaj wyraźną pointą, bardzo często odwołującą się do wszelkiego rodzajów uchybień i wad (społecznych, moralnych, politycznych itp.). Nowele tworzyli niemal wszyscy najwybitniejsi autorzy doby pozytywizmu, a wśród najważniejsze tytułu to m.in.: „Gloria Victis” (Eliza Orzeszkowa), „Dym” (Maria Konopnicka), „Antek” (Bolesław Prus), „Janko Muzykant” (Henryk Sienkiewicz), „Siłaczka” (Stefan Żeromski).
W latach 80. XIX stulecia na polskim gruncie rozwinął się realizm. W Polsce stanowił on swoistą syntezę dokonań zachodniej myśli literackiej (przedstawianie wydarzeń prawdopodobnych, ukazywanie świata realnego, analiza psychologiczna bohaterów itd.) oraz rodzimych innowacji.
Szczególnym przykładem polskiej powieści realistycznej jest „Lalka” Bolesława Prusa. Autor szybko doszedł do wniosku, iż istotą literatury nie jest tylko naśladowanie rzeczywistości, ale także jej ocenianie oraz diagnozowanie problemów. Stąd w jego dziele znalazło się wiele fragmentów poświęconych polskiemu społeczeństwu, które ukazywały jego niedostatki, wady, uprzedzenia itp.; z tego właśnie względu na określenie polskiej literatury tego typu stosuje się termin „realizm krytyczny”.
Rodzime powieści realistyczne ukazywały rozbudowaną panoramę polskiego społeczeństwa, uwzględniając przy tym relacje między poszczególnymi jego grupami (wątki te często specjalnie wyjaskrawiano, by napiętnować złe postępowanie lub też pochwalić dobre). Znaczącymi autorami reprezentującymi ten nurt byli m.in.: Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa, Henryk Sienkiewicz.
Lata 80. XIX wieku były w Polsce także okresem rozwoju naturalizmu. Na naszym gruncie nurt ten najsilniej zaznaczył swoją obecność w dramaturgii. Wielcy autorzy prozy pozytywistycznej odżegnywali się od niego (np. Prus twierdził, iż pokazywanie tylko złych stron życia jest przekłamaniem, Sienkiewicz uważał, że jest to kierunek pesymistyczny, a Polakom potrzebne jest wsparcie i umocnienie). Najważniejszymi autorami prozy naturalistycznej doby pozytywizmu byli Adolf Dygasiński oraz Antoni Sygietyński.
Poezja pozytywistyczna
Poezja pozytywistyczna często określana jest mianem „poezji czasów niepoetyckich”. W światopoglądzie epoki mało było miejsca na liryczne nastroje. Znacznie bardziej zajmował twórców ich cele praktyczne, możliwość wywarcia określonego wpływu na społeczeństwie. Poezja nie była jednak zupełnie nieobecna. Wśród jej twórców na wymienienie zasługują zwłaszcza Maria Konopnicka oraz Adam Asnyk.
Autorka „Mendla Gdańskiego” w swojej twórczości poetyckiej najczęściej podejmowała tematykę ludzkiej krzywdy, ale pisała także wiersze bardziej intymne. Jednak to właśnie jej wrażliwość społeczna, szczególnie na los biednych chłopów oraz ich dzieci, przyczyniła się do powstania najważniejszych wierszy (m.in. „Wolny najmita”, „Chłopskie serce”, „Z szopką”).
Inna była natomiast twórczość Adama Asnyka – poety urodzonego w 1838 r. Dojrzewał on w czasach romantyzmu, brał też udział w powstaniu styczniowym. Na początku swojej twórczej drogi pozostawał pod silnym wpływem poprzedniej epoki, następnie zwrócił się ku pozytywizmowi. Szczególne miejsce zajmuje jego wiersz „Do młodych”, w którym pokrótce zaprezentował program nowego okresu. Chociaż zamieszczona została w nim pochwała tytułowych „młodych”, nie zabrakło także prośby o uszanowanie dziedzictwa historii i „nieniszczenie jej ołtarzy”.
Twórczość Asnyka najczęściej przybierała charakter refleksyjny (cykl sonetów „Nad głębiami”), dlatego też określano go mianem „poety-filozofa”. Asnyk pisał również utwory o tematyce miłosnej.
Polski dramat okresu pozytywizmu
W dramaturgii polskiego pozytywizmu dominowały dwa gatunki: tzw. „sztuki z tezą” oraz komedie obyczajowe. Pierwsze z nich były dziełami podejmującymi zazwyczaj tematykę historyczną (ukazywanie losów jednostek, ich wyrzeczeń itp.) lub mieszczańską (sfera obyczajów, codzienne życie) – w tym drugim wypadku chodziło najczęściej o krytykę negatywnych zachowań, wskazanie najpoważniejszych błędów i ich konsekwencji. Do najważniejszych twórców dzieł tego rodzaju należeli m.in.: Juliusz Narzyński, Józef Szujski.
Komedie społeczne doby pozytywizmu także nastawione były głównie na piętnowanie niewłaściwego postępowania, lecz czyniły to w sposób humorystyczny (w czym nieco przypominały komedie oświeceniowe). Charakterystyki bohaterów były zazwyczaj konstruowane w ten sposób, by jak najsilniej przemawiały przez nie te wartości bądź też antywartości, jakich stawali się przedstawicielami. Komizm tych dzieł realizował się głównie w zabawnych sytuacjach, nieporozumieniach. Wśród najważniejszych twórców komedii pozytywistycznych warto wymienić m.in. Michała Bałuckiego oraz Józefa Blizińskiego.
Ważną rolę w dramacie 2. połowy XIX stulecia odgrywał także naturalizm, którego najznamienitszą reprezentantką była Gabriela Zapolska. Dzisiaj dzieła tej autorki zalicza się do modernizmu, jednak warto o niej pamiętać także w kontekście epoki pozytywizmu, gdyż w swojej twórczości często krytykowała obłudę i podejrzaną moralność, co nadaje im rys ponadczasowości.