Wstęp
Jedynie w Polsce – kraju podzielonym między trzech zaborców – pozytywizm rozwijał się jako nurt ideowy oraz zbiór tendencji w sztuce. Dokonania artystyczne rodzimych twórców były silnie uzależnione od sytuacji politycznej, przez co w dużej mierze musiały odpowiadać na potrzeby społeczne. Na ojczystym gruncie pojawiały się, rzecz jasna, najbardziej znaczące elementy europejskiej literatury i filozofii tego okresu, jednak trzeba uwzględnić specyficzny wydźwięk dzieł naszych autorów – wciąż nawiązujących do realiów życia pod zaborami.
Ramy pozytywizmu w Polsce są – jak większości epok – dosyć umowne. Za datę początkową uważa się rok 1864, czas klęski powstania styczniowego i ostatecznego odejścia od romantycznych ideałów. Bardziej problematyczne jest wyznaczenie końca tej epoki, gdyż w ostatnich latach XIX stulecia współistnieli i współtworzyli pozytywiści oraz przedstawiciele modernizmu. Jako umowną datę podaje się rok 1890.
Założenia pozytywizmu w literaturze
Przed artystami tworzącymi na terenach dawnej Polski w okresie pozytywizmu stawiano zadanie kształtowania odpowiednich postaw i nastrojów w społeczeństwie. Ich twórczość, była, obok publicystyki, jednym z najważniejszych nośników nowej ideologii, której zadaniem była poprawa sytuacji narodu i umocnienie go pod względem ekonomicznym gospodarczym, kulturalnym itd. Pragmatyzm sztuki szczególnie mocno widoczny był w literaturze, która stanowiła przecież jedną z jej najszerzej dostępnych odmian.
Twórcy związani z polskim pozytywizmem najchętniej sięgali po gatunki prozatorskie, co wiązało się ze stwarzanymi przez nie możliwościami łatwej komunikacji z odbiorcą. Silnie akcentowano ich wartość poznawczą i ceniono możliwość przedstawiania w powieściach, nowelach itd. krótszych lub dłuższych historii, które oddawałyby realia egzystencji bohaterów.
Dzisiejsi badacze rozróżniają dwa etapy twórczości literackiej polskiego pozytywizmu. Pierwszy z nich wiąże się z początkiem tej epoki i na plan pierwszy wysuwa postulat tworzenia dzieł zaangażowanych w sprawy społeczne. Drugi, przypadający na późniejszy okres epoki, zbliża się nieco do zagranicznych tendencji w prozie i kładzie mocniejszy nacisk na wartość poznawczą słowa pisanego.
Cechy polskiej literatury pozytywistycznej
Polska proza pozytywistyczna
Proza dawała autorom najszerszy wachlarz możliwości, jeśli idzie o wyrażenie poglądów i oddziaływania na czytelnika. Początkowo powstawały głównie powieści tendencyjne – utwory bardzo wyraźnie nakierowane na praktyczne efekty. Ich fabuła była schematyczna i opierała się zazwyczaj na rozróżnieniu między postępowaniem dobrym (reprezentował je bohater wspierany przez narratora) i negatywnymi wzorcami, które podlegały demaskacji i krytyce. Dzięki tego rodzaju uproszczeniom i ujednoznacznieniom odbiorca nie miał żadnych problemów z interpretacją danego dzieła, a także rozpoznaniem i przykęciem tego, co właściwe.
Pierwsze powieści tendencyjne powstawały już w latach 60. – „Oficjalista” Adama Pługa wydany w 1867 r. Jednak prawdziwy rozkwit tego gatunki przypadł na lata 70., a jedną z jego wiodących autorek była Eliza Orzeszkowa: „Pamiętniki Wacławy” (1871), „Pan Graba”(1872) , „Marta” (1873) i inne.
Gatunkiem nieco przypominającym powieść tendencyjną, lecz znacznie bardziej zaawansowanym literacko (fabuła, bohaterowie itd.), była nowela. Te pozytywistyczne swoim poziomem zupełnie nie odbiegały od twórczości tego rodzaju w ówczesnej Europie (a nowele cieszyła się wtedy olbrzymią popularnością).
Nowele pozytywistyczne były to niewielkie objętościowo utwory jednowątkowe, których fabuła bardzo wyraźnie zmierzała do
