Motyw cierpienia w „Trenach”
Cierpienie to oczywisty wątek, związany z założeniami samego gatunku, jakim jest tren. Żal, rozpacz, opłakiwanie straty – wszystkie je odnajdziemy w większości utworów cyklu.
Dla Kochanowskiego cierpienie ma jednak szczególne znaczenie. Przynosi ze sobą rozczarowanie. Autor-humanista hołdujący do tej pory stoickiej postawie, był przekonany, że dzięki swej wiedzy (i mądrości), jest gotów na przyjęcie każdego ciosu Fortuny. Wiedza nie uchroniła go jednak przed cierpieniem. Podmiot liryczny poznaje więc nie tyle cierpienie, co własną słabość. Musi się przed nią ukorzyć, co pozwala mu (w finale cyklu) zrozumieć własne człowieczeństwo.
Motyw dziecka „Trenach”
Jest to być może kluczowy motyw całego cyklu. Dla współczesnych Kochanowskiemu zaskoczeniem był już sam fakt poświęcenia cyklu trenów maleńkiemu dziecku (Urszulka mogła mieć zaledwie 2,5 roku). Z tekstów wyłania się portret dziecka radosnego, ożywiającego swym śmiechem cały dom, kochanego przez rodziców. Urszulka, mimo młodego wieku, jest także przedstawiana przez ojca jako dziecko niezwykle utalentowane, wykazujące zdolności poetyckie (autor nazywa córeczkę „Safoną”). Jej utrata jest szczególnie bolesna ze względu na młody wiek. Cierpienie dziecka wydaje się niewytłumaczalną zawiłością losu.
W ostatnim tekście z cyklu (Tren XIX) następuje oniryczne spotkanie ojca z duchem córeczki i zmarłej wcześniej matki. Ta zapewnia syna, że dziecko jest bezpieczne i szczęśliwe.
Motyw ojca „Trenach”
Autor „Trenów” jawi się czytelnikowi przede wszystkim jako ojciec opłakujący stratę dziecka (postać matki Urszulki pojawia się dość rzadko, w finale cyklu widzimy też babkę dziewczynki). Wspomina on chwile wspólnych zabaw, żartów, ubrania i wygląd Urszulki. Nie potrafi pogodzić się z jej stratą. Czuje też wyrzuty sumienia, że nie potrafił zapobiec śmierci dziewczynki (odniesienia do wyprawy weselnej i wyprawy „żałobnej” – Tren VII). W ostatnim z trenów matka poety uświadamia mu, że dziecko umierając uniknęło wielu ziemskich cierpień. To zapewnienie przynajmniej częściowo pociesza poetę-ojca.
Motyw śmierci „Trenach”
Urszulka – główna bohaterka całego cyklu – umiera w bardzo młodym wieku. Ojciec nie potrafi pogodzić się z jej śmiercią, opłakuje stratę i „przelewa” na karty papieru swój żal. Śmierć dziecka jest także punktem wyjścia do rozważań na temat ludzkiej egzystencji, niesprawiedliwości losu i znikomości ludzkiej wiedzy.
Jak żyć po śmierci dziecka? Czy cnota, mądrość i stałość serca chronią przed rozpaczą? – te i inne pytania stawia poeta w kolejnych tekstach cyklu. W „Trenach” Kochanowskiego pada też pytanie o miejsce pośmiertnej „egzystencji” Urszulki.