 |
| Karta tytułowa wydania z 1568 r./ staropolska.pl |
Geneza „Pieśni” Jana Kochanowskiego
Pieśni autorstwa Jana Kochanowskiego zostały zebrane w zbiorze „Pieśni księgi dwoje” i „Fragmenta albo pozostałe utwory” (1590). „Pieśni księgi dwoje” wydano nakładem Drukarni Łazarzowej w Krakowie w roku 1586, czyli już po śmierci poety.
Zbiór składa się z dwóch tomów: „Księgi pierwsze” i „Księgi wtóre”, które zawierają łącznie 49 utworów. Zawartość obu tomów i wewnętrzny układ utworów to dzieło autora, wydawca natomiast dodał do nich jeszcze dwie pieśni: „Pieśń Świętojańską o Sobótce” i „Czego chcesz od nas, Panie”.
Dokładne ustalenie dat powstania poszczególnych utworów jest niemożliwe, artysta pisał je przez niemal 20 lat swojego życia, a więc i w okresie dworskim, i mieszkając w Czarnolesie. Wydaje się jednak, że układ poszczególnych pieśni w zbiorze „Pieśni księgi dwoje” jest chronologiczny: w „Księgach pierwszych” zostały zawarte utwory sprzed 1570 r., a w „Księgach wtórych” późniejsze, choć są wśród nich zapewne wyjątki.
Tematyka pieśni Kochanowskiego obejmuje utwory religijne, miłosne, patriotyczne, okolicznościowe, filozoficzne oraz światopoglądowe. W „Księgach pierwszych” znajduje się więcej pieśni miłosnych, natomiast pieśni autotematyczne zostały umieszczone wyłącznie w „Księgach wtórych”. Zauważalna jest również pewna ewolucja poglądów: od epikurejskiego carpe diem w „Księgach pierwszych” do horacjańskiej zasady złotego środka w „Księgach wtórych”.
Nawiązania do Horacego są wyraźne zarówno w warstwie światopoglądowej, jak i formalnej. Ponadto część utworów to parafrazy rzymskiego poety. Choć polski artysta traktował je dość swobodnie, wprowadzając rodzime realia i zastępując na ogół mitologicznych bogów Bogiem chrześcijańskim.
Najważniejsze motywy w „Pieśniach” Jana Kochanowskiego:
Motyw cnoty
Moralność w ujęciu Kochanowskiego nawiązuje do starożytnego pojmowania cnoty (łac. virtus) jako wartości, która powinna cechować każdego „męża prawego”. Cnota utożsamiana była głównie z obojętnością wobec niespodzianek losu. W podobny, niewzruszony sposób należało przyjmować porażki i sukcesy (stoicyzm). Człowiek cnotliwy powinien cechować się także poczuciem honoru, odwagą, cierpliwością, dążeniem do zdobywania wiedzy, czyli – mówiąc ogólnie – „szlachetnością charakteru”. Kochanowski dodaje do tego zestawu cech jeszcze jedną: konieczność wiernego służenia ojczyźnie, czyli patriotyzm.
„Pieśń XIX”, zwana także „Pieśnią o dobrej sławie”, przypomina swoją tematyką tzw. „Pieśń o cnocie” („Nie masz i po raz drugi nie masz wątpliwości…”). Kochanowski stawia obydwie wartości obok siebie. Cnota to wymagana podstawa charakteru „człowieka prawego”, dobra sława, czyli dobra opinia stanowi skutek cnotliwego życia. Sława jest jedną z niewielu wartości, które zachowują trwałość, i o które warto dbać. Poeta wierzy w to, że każdy dobry czyn zostanie zapamiętany i nagrodzony; jeśli nie przez ludzi, to przez Boga. Apeluje do czytelnika, by ten nie zapominał o obowiązku rozwijania swoich talentów. Każdy z nich może mu przynieść nieoczekiwane korzyści, trwalsze nić bogactwa materialne.
Motyw Fortuny
Ludzki los uosabiany jest w „Pieśniach” przez Fortunę – starożytną rzymską boginię odpowiedzialną za kierowanie życiem człowieka. Fortuna przedstawiana jest zazwyczaj jako kobieca postać z zasłoniętymi oczami, trzymająca w dłoniach róg obfitości lub koło, symbolizujące zmienność, nieprzewidywalność ludzkiego losu. Poeta przywołuje postać Fortuny, by uzmysłowić czytelnikowi kapryśność losu i konieczność odczuwania pokory oraz dbania o stałość swojego charakteru.
Motyw władzy
Według Kochanowskiego, władca jest przede wszystkim boskim namiestnikiem na ziemi. Władza pochodzi od Boga, a ze swego postępowania każdy władca będzie musiał się przed nim rozliczyć. Poeta pojmuje władzę jako wielki obowiązek – zwierzchność nad „stadem Bożym” i odpowiedzialność za losy poddanych. Władca ma w swoich działaniach naśladować Stwórcę – być sprawiedliwy, pomocny i zapewnić ludowi bezpieczeństwo. Władza nie może także łączyć się z pychą ani szczególnym poczuciem uprzywilejowania.
Motyw wroga/ motyw wojny („Pieśń o spustoszeniu Podola”)
Podmiot liryczny „Pieśni o spustoszeniu Podola” w sposób jednoznaczny charakteryzuje agresora, który spustoszył polskie ziemie. Kochanowski posługuje się dobitnymi określeniami: „pohaniec sprosny”, „niewierny Turczyn”, „psy bisurmańskie”, „zbójce”. Oddział Tatarów zostaje także porównany do stada drapieżnych wilków porywającego bezbronne owce.
Co ciekawe, poeta podkreśla okrucieństwo, ale jednocześnie dziwi się rodakom, że nie potrafili stawić czoła tak „lekkiemu” (czyli: marnemu, słabemu) wrogowi. Ostrzega przed ospałością i rezygnacją z zemsty przypominając, że Turcy starali się już wpływać na losy Polski („Ledwieć nam i tak króla nie podawa”).
Motyw zabawy
Afirmacja zabawy, radości, dobrego humoru to stały element pieśni Kochanowskiego. Poeta nawiązując do starożytnej maksymy „carpe diem” Horacego, zachęca czytelnika do korzystania z dobrodziejstw życia. Bynajmniej nie propaguje on jednak hedonizmu – w rozumieniu Kochanowskiego zabawa stanowi naturalnym element ludzkiego życia, podobnie jak praca, cierpienie czy walka ma swój właściwy czas i miejsce („Miło szaleć, kiedy czas po temu”).