„Pieśń o spustoszeniu Podola” (Pieśń V) pochodzi ze zbioru „Księgi Wtóre”. Tematyka utworu nawiązuje do napadu Tatarów na Podole w 1575 roku. Najeźdźcy mieli wówczas uprowadzić ok. 50 tys. Polaków (mężczyzn, kobiet i dzieci).
Głównym tematem pieśni jest opis sytuacji porywanych przez najeźdźcę Polaków. Kochanowski podkreśla grozę napadu, malując smutny obraz opustoszałej krainy:
(…) Ziemia podolska leży, a pohaniec sprosny,/ Nad Niestrem siedząc, dzieli łup żałosny! (…).
Poeta uświadamia Polakom ogrom poczynionej szkody, opisuje tragiczny los porwanych kobiet:
(…) Córy szlacheckie (żal się mocny Boże!)/ Psom bisurmańskim brzydkie ścielą łoże (…).
Podkreślone zostaje, że większość porwanych nigdy nie wróci do ojczyzny.
Tematem drugiej części pieśni jest krótka, ale dobitna charakterystyka wroga. Kochanowski nie szczędzi też gorzkich słów swoim rodakom. Zastanawia się na przyczynami odniesionej porażki. Pośrednio oskarża Polaków – o niedbałość, wygodnictwo i ignorowanie prawdopodobnych zagrożeń (obrona granic kraju). Całość utworu ma jednoznaczną wymowę patriotyczną, stanowi wezwanie do walki i obrony polskich ziem.
Pieśń składa się z dwunastu regularnych czterowersowych strof (każdy wers ma 11 sylab). Wersy są rymowane według schematu: aabb (dodamy – zdołamy, podawa – dostawa).
Kochanowski buduje nastrój utworu poprzez zastosowanie licznych apostrof, wykrzyknień i pytań retorycznych. Apostrofą (wezwaniem) rozpoczyna się już pierwsza strofa pieśni:
Wieczna sromota i nienagrodzona/ Szkoda, Polaku! (…).
Podobne apele pojawiają się w dalszej części utworu. Pytania retoryczne skłaniają do refleksji nad prawdziwą naturą Polaków:
(…) Jakiego serca Turkowi dodamy,/ Jeśli tak lekkim ludziom nie zdołamy (…).
W dwóch ostatnich wersach pieśni poeta umieszcza swoisty morał, będący przestrogą przed lekceważeniem kolejnych wrogów:
(…) Nową przypowieść Polak sobie kupi/ Że i przed szkodą i po szkodzie głupi.
Podmiot liryczny w „Pieśni o spustoszeniu Podola”
Pieśń Kochanowskiego ma formę apelu. Podmiot liryczny utożsamia się z Polakami napadniętymi przez najeźdźcę. Jest Polakiem oraz patriotą, przerażonym skutkami agresji Tatarów. Przypomina rodakom o wielkiej krzywdzie porwanych, głośno nawołując do zebrania sił i ruszenia z pomocą tym, którzy dostali się do niewoli.
Poeta krytycznie odnosi się nie tylko do agresora, ale i do rodaków, którzy zlekceważyli zagrożenie. Ze wstydem wytyka Polakom liczne przywary i zaniedbania: „Wsiadamy? Czy nas półmiski trzymają?” – pyta retorycznie.