Informacje wstępne
Asceta, obok rycerza i władcy, jest jednym ze stałych wzorców osobowych propagowanych w średniowieczu. Epoka ta wykształciła bardzo charakterystyczny system wartości, oparty na teocentryzmie i pracach ówczesnych filozofów, którzy twierdzili, że ludzkie życie jest dążeniem do Boga. Asceza narodziła się już przed chrześcijaństwem - w religiach Dalekiego Wschodu (hinduizm). Jej elementy w Europie pojawiły się najprawdopodobniej już w czasach Starożytnego Rzymu (Rzymianie w I w. n.e. dotarli do Indii), co łączyło się z tamtejszym synkretyzmem religijnym. Jej przeniesienie na grunt chrześcijaństwa spowodowane było chęcią naśladownictwa Chrystusa, który nie uznawał dóbr doczesnych) oraz, co jest wielce prawdopodobne, prześladowaniem tej religii (wyznawcy chrześcijaństwa żyli w ukryciu a często także w odosobnieniu).
Człowiek praktykujący ascezę musiał wyrzec się dóbr materialnych oraz przyjemności płynących z życia. Jego obowiązkiem było podporządkowanie swej egzystencji Bogu, skoncentrowanie się na modlitwie i wykonywaniu dobrych uczynków. Dzięki takiemu naśladownictwu Chrystusa asceta miał szansę stać się świętym za życia, o czym zazwyczaj świadczył stosunek ludzi do praktykujących wyrzeczenia. Darzyli oni ich wielkim szacunkiem, często prosząc o modły i wstawiennictwo.
Święty Aleksy jako asceta
Tytułowy bohater legendy przyszedł na świat ok. 360 r. w Rzymie i był dzieckiem bogatej rodziny reprezentującej tamtejszy patrycjat. Już w młodości przejawiał niesamowite zdolności, a wkrótce po osiągnięciu pełnoletniości poślubił kobietę, w której żyłach płynęła cesarska krew. Podjął on jednak zupełnie niespodziewaną (przez jego bliskich) decyzję i tuż przed nocą poślubną opuścił rodzinny dom i udał się do Ziemi Świętej, a stamtąd wyruszył do Edessy (dzisiejsza Turcja). Prowadził tam życie ascety, modląc się i prosząc o jałmużnę. Po upływie siedemnastu lat powrócił do rodzinnego miasta, gdzie nierozpoznany zamieszkał pod schodami rodzinnego domu. Kontynuował tam swoją ascezę, ciesząc się z każdego podarku, jaki otrzymał od bliskich mu osób.
Istotą ascezy świętego Aleksego jest wyrzeczenie się wszystkich dóbr życia doczesnego. Nie tylko odrzucił on bogactwo i przyszłą karierę, ale także sferę miłości fizycznej, pozostając w czystości aż do śmierci. Wszystkie aspekty swojego życia podporządkował Bogu. Swoją postawą dawał przykład, że nawet ubogi człowiek może dzielić się z innymi i wspierać ich swoją modlitwą. W swoim dziele otrzymał wiele znaków od Boga, że miłe jest Mu jego postępowanie (np. Matka Boża, która poprosiła żaka o otwarcie kościoła, by święty nie cierpiał na mrozie).
Momentem bardzo znaczącym w „Legendzie o świętym Aleksym” jest śmierć tytułowego bohatera. Nie tylko opada wtedy napięcie związane z niewiedzą jego bliskich o całej sytuacji, lecz także dochodzi do potwierdzenia jego niesamowitej roli. Pojawiają się liczne znaki świadczące o tym, że Bóg szczególnie go umiłował.
Postawa świętego Aleksego to przykład szczególnego heroizmu, jakim odznaczył się on, podejmując decyzję o takim przebiegu swojego życia. Przede wszystkim bezgranicznie zaufał on Bogu, powierzając swoje życie w Jego ręce. Był wytrwały, nie okazywał złości (nawet prześladowcom i szydercom). Ziemską egzystencję uważał on tylko za epizod, głęboko wierząc w to, że wkrótce dołączy do Boga i świętych.