Czym jest hagiografia?
Hagiografia (od greckich: „hagios” – święty oraz „graphein” – pisać) to specjalny rodzaj piśmiennictwa chrześcijańskiego, koncentrujący się na opisywaniu życiorysów świętych oraz legend z nimi związanych.
Dobrze skomponowana hagiografia powinna zawierać: opis życia (vitae), cudów (miraculum) oraz męczeństwa (passio). Ważnym elementem hagiografii jest także przedstawianie kultu świętego – elewacji (często stanowiło ono swego rodzaju suplement do dzieła) oraz losów jego relikwii (tutaj najważniejszym elementem była translacja, czyli przeniesienie ich na ołtarz, co miało poprzedzać kanonizację).
W średniowieczu powstawało wiele tekstów opisujących żywoty świętych. Najważniejszym przykładem jest tutaj „Złota legenda” Jakuba da Voragine'a. Zawarte w dziele legendy, które inspirowały kult świętych i nakłaniały do ich naśladowania często żyły także w ustnym obiegu (niekiedy w zmienionych wersjach). Proces ten stanowi potwierdzenie wielkiej popularności tego typu tekstów w średniowieczu.
„Legenda o św. Aleksym” jako hagiografia
„Legenda o św. Aleksym”, jak przystało na dzieło należące do nurtu hagiograficznego, cechuje się bardzo wyraźną kompozycją trójdzielną. W jej skład wchodzi prolog obejmujący inwokację do Boga (wzorem starożytnych eposów) oraz opis cudownych okoliczności towarzyszących narodzinom bohatera. W „Legendzie o świętym Aleksym” znajdujemy oba te elementy;
apostrofa: (…) Ach, Krolu wieliki nasz,/ Coż Ci dzieją Maszyjasz,/ Przydaj rozumu k mej rzeczy (...) oraz cudowne narodziny: (...) Nie miał po sobie żadnego płodu. / Więcci jęli Boga prosić, / Aby je tym darował, / Aby jim jedno plemię dał (…).
Opis ten wyraźnie pokazuje, że święty Aleksy był dzieckiem wyproszonym u Boga, więc narodzonym w sposób cudowny.
Druga część – zwana często rozwinięciem, częścią właściwą lub po prostu żywotem – opowiada historię świętego od dnia narodzin aż do śmierci. Zazwyczaj pojawiają się w niej wspomnienia o cudownej młodości świętego, sile jego charakteru i wytrwałości w dążeniu do celu, dokonanych przez niego cudach i dobrych uczynkach oraz znakach, jakie dawał mu Bóg. Wszystkie te elementy również pojawiają się w „Legendzie o świętym Aleksym”.
Tytułowy bohater już jako młodzieniec przejawiał szczególne talenty. Wybierając własną drogę życiową (drogę ascezy), wykazał się wielką siłą i wiarą w Boga: z bólem serca opuścił rodzinny dom. Podczas swojego żywota zawsze starał się wspomagać biednych i potrzebujących, a po śmierci nikt, poza jego żoną, nie mógł wziąć do ręki trzymanego przezeń listu. Bóg uczynił także wiele znaków, by pokazać ludziom, jak ważną postacią jest dla Niego rozmodlony asceta (m.in. wydarzenia towarzyszące jego śmierci, Maryja, która nakazała otwarcie kościoła dla Aleksego).
Trzecia część utworu hagiograficznego zawiera zazwyczaj opis rozpaczy po jego śmierci, pogrzebu oraz rodzącego się kultu. Polski tekst „Legendy o świętym Aleksym” urywa się w momencie śmierci świętego i prób odczytania listu. Dalsza część najprawdopodobniej zaginęła. Jednakże uzupełnieniem mogą być inne wersje językowe, w których napisane zostało, że ciało świętego wydzielało przyjemną woń mirry, a wszyscy chorzy dotknąwszy go, otrzymywali uzdrowienie. Wszystko to zaowocowało bardzo szybkim rozwojem kultu św. Aleksego, który stał się patronem pielgrzymów, ubogich i żebrzących.
Dlaczego „legenda”?
Cechą charakterystyczną średniowiecznych utworów hagiograficznych było łączenie w nich prawd religijnych z legendarnymi wyobrażeniami. Dzięki temu dzieła tego typu mogły lepiej docierać do prostych odbiorców i przemawiać im do wyobraźni. Słysząc o cudach dokonanych przez świętych, ludzie często nawracali się i zmieniali swoje życie. Elementy legendarne powodowały także „zmniejszenie dystansu” między odbiorcą i świętym, gdyż ten pierwszy znajdował w jego biografii elementy znane z innych dzieł – opowieści wędrujących starców, kazań kościelnych itd.