Informacje wstępne
Średniowiecze było epoką, w której narodził się bardzo silny kult św. Aleksego.
Aleksy przyszedł na świat ok 360 r. w stolicy zachodniego Imperium Rzymskiego. Chociaż pochodził z bardzo bogatej rodziny patrycjuszowskiej, nie wykorzystał rozciągających się przed nim perspektyw. W dzień swego ślubu opuścił Rzym i udał się do Ziemi Świętej, gdzie zaczął prowadzić życie pustelnika. Gdy po siedemnastu latach powrócił do rodzinnego miasta, nikt nie mógł go rozpoznać. Zamieszkał pod schodami własnego domu i tam kontynuował żywot ascety. Odszedł w 411 r., a jego śmierci towarzyszyły niezwykłe znaki zesłane przez Boga. Dopiero wówczas jego bliscy dowiedzieli się, kto żył obok nich przez te wszystkie lata. W 1216 r. stwierdzono, iż ciało św. Aleksego nie uległo rozkładowi, przez długi czas wydzielał się z niego przyjemny zapach, a chorzy zbliżający się do niego – ulegali uzdrowieniu.
Przytoczona tutaj historia życia św. Aleksego była niezwykle popularna w średniowieczu. Tekst opisujący losy Rzymianina powstał już w drugiej połowie V stulecia na terenie dzisiejszej Syrii. Dzieło to zapoczątkowało powstawanie ideału ascety – człowieka bezwzględnie przyjmującego zasady głoszone przez Chrystusa. Później legenda ta krążyła przede wszystkim ustnie i można przypuszczać, że różne jej wersje były znane na całym kontynencie europejskim.
Polska wersja „Legendy o świętym Aleksym” powstała w połowie XV w. Autor tego zapisu jest nieznany, lecz przypuszcza się, że był to duchowny pochodzący z Mazowsza.
Interpretacja „Legendy o św. Aleksym”
„Legenda o świętym Aleksym” stanowi przykład dzieła doskonale wpisującego się w średniowieczny nurt literatury parenetycznej oraz hagiograficznej (opowiadającej losy świętego). Ukazuje ona wzorzec ascety – człowieka dążącego do Boga poprzez liczne wyrzeczenia, odrzucenie dóbr materialnych i gorącą modlitwę. Tekst ten jest ściśle związany ze średniowieczną hierarchią wartości, w której to Bóg znajdował się bezdyskusyjnie na pierwszym miejscu. W epoce tej wielu ludzi naśladowało świętego Aleksego i decydowało się na samotnicze życie połączone z kontemplacją i modlitwą.
Wielokrotnie spotkać się można z zarzutami kierowanymi w stronę dzieła, w którym św. Aleksy został nagrodzony, wyrządziwszy krzywdę swojej rodzinie (opinie polskich badaczy literatury w połowie XX w.). W wypadku formułowania takich sądów dochodzi jednak do zgubienia sensu utworu, który jest ściśle związany z epoką średniowieczną i panującymi wtedy ideałami. To Bóg znajdował się w centrum życia ludzkiego, które w całości było dążeniem do Stwórcy; przekonują o tym nawet średniowieczni filozofowie.
Czy wzór świętego Aleksego był inspirujący? Trudno podać tutaj jednoznaczną odpowiedź. Co prawda, istnieli ludzie decydujący się na powtórzenie jego wyboru, lecz zdecydowana większość nie była tak heroiczna. Jednak przejęcie już choćby pojedynczej cechy od świętego (np. pomoc ubogim) stanowiła zmianę, która poprawiała ziemską egzystencję człowieka i zbliżała go do Boga.
Analiza „Legendy o św. Aleksym”
Tekst polskiej legendy ma formę wierszowaną. Ponad połowa wersów składa się z ośmiu sylab (ośmiozgłoskowiec). W pozostałych przeważa liczba zbliżona do tej sumy, lecz występują także znacznie dłuższe, np. piętnastosylabowe. Utwór cechuje się zastosowaniem bardzo bogatych rymów. Dominują parzyste, żeńskie, lecz w dziele pojawiają się także męskie, składane („dziecię” - „prze cię”) oraz niedokładne („reno” - „zamkniono”).
Jeszcze w połowie XX stulecia polski tekst „Legendy o świętym Aleksym” uważano za ubogi pod względem artystycznym i pozbawiony jakiejkolwiek inwencji twórczej (bierne przepisanie). Jednak najnowsze badania wykazują, że dzieło to było niesłusznie deprecjonowane. Wyrazem kunsztu autora mogą być stosowane rymy oraz dbałość o równość wersów. Realizacja opowieści o życiu świętego nie odbiega od ówczesnych wzorców europejskich i dzieło skomponowane jest podobnie do innych wersji.
Pojawiają się tu: prolog połączony z wprowadzeniem oraz prośbą do Boga o pomoc, chronologiczna opowieść o życiu świętego, w której wyeksponowane zostają jego trudne decyzje oraz dokonane przez niego cudy, później opis śmierci i cudownych wydarzeń z nią związanych.
W polskiej realizacji „Legendy o świętym Aleksym” brakuje ostatniego fragmentu, który opisywał pogrzeb i lament rodziny. Część ta najprawdopodobniej zaginęła. Opisana kompozycja była ściśle połączona z gatunkiem, które dzieło to reprezentowało. Utwory przedstawiające wzorce osobowe (literatura parenetyczna i hagiograficzna) przestrzegały zazwyczaj restrykcyjnej kompozycji, dzięki czemu lepiej oddziaływały na odbiorcę będącego często prostym człowiekiem.