Termin hagiografia pochodzi z języka greckiego, w którym stanowił złożenie dwóch wyrazów: hagios - święty oraz graphein - pisać. Służy on do określania dzieł wpisujących się w jeden z najważniejszych nurtów literackiej twórczości średniowiecza, opisujący żywoty świętych. Początek tego rodzaju piśmiennictwa datowany jest na ok. 400 r., kiedy to Prudencjusz wprowadził do chrześcijaństwa teksty o męczennikach.
Hagiografie powstawały głównie w celach dydaktyczno-parenetycznych. Utwory tego typu ukazywały ludzi świętych – najbardziej warte naśladowania wzory średniowiecza. Każda z tych postaci wyposażona była w zbiór określonych cech, jakie warto było w sobie wypracować, aby godnie przejść przez życie, a po śmierci znaleźć się w raju.
Dzieła hagiograficzne często łączyły w sobie elementy prawdziwe z typowymi wierzeniami ludowymi. W ten sposób niwelowano odczucie obcości, jakie mogło zniechęcać odbiorców, którymi często byli ludzie prości. W dodatku, były one komponowane w taki sposób, by jak najlepiej przedstawiać bohaterów – osoby pozbawione jakiejkolwiek skazy, niepopełniające błędów w ziemskim życiu. Zabiegi te miały na celu skłonienie ludzi do naśladowania zawartych w żywotach świętych wzorców.
Hagiografie często odznaczały się podobną kompozycją:
1. Najpierw narrator zwracał się z prośbą do Boga i świętych o pomoc w tworzeniu dzieła.
2. Opis narodzin przyszłego świętego (często związane były one z cudownymi znakami).
3. Dzieciństwo bohatera hagiografii – także przebiegało ono w niesamowity sposób, najczęściej przejawiał on szczególne talenty i zdolności.
4. Młodość świętego – zazwyczaj to w tym okresie następowało przewartościowanie życia bohatera, w którym na pierwszym miejscu pojawiał się Bóg.
4.A Małżeństwo – etap ten nie pojawia się we wszystkich opowieściach o świętych. Jest charakterystyczny głównie dla opowieści o ascetach, gdyż moment porzucenia przez nich rodziny stanowił ciężkie – lecz konieczne – wyrzeczenie.
4.B Śluby czystości – także nie pojawiają się we wszystkich legendach. Dotyczą zazwyczaj historii o kobietach.
5. Pójście własną drogą – święci szybko orientowali się, że Bóg ma dla nich specjalne zadanie lub oczekuje od nich czegoś zupełnie innego niż ludzie, najbliżsi itp.
6. Dokonywanie cudów – bohaterowie hagiografii zawsze związani byli z jakimiś wspaniałymi znakami, które stanowiły potwierdzenie ich niezwykłej roli.
7A. Prześladowania – etap ten pojawia się w legendach poświęconych męczennikom.
7B. Dobrowolne cierpienia i wyrzeczenia – niemal każdy święty znajdował czas, by pościć i umartwiać się, naśladując przy tym Chrystusa.
8A. Męczeńska śmierć świętego – zazwyczaj poprzedzona objawieniem się Boga, który przestrzegał świętego przed męką i dodawał mu sił (często także uzdrawiał rany).
8B. Śmierć świętego – moment nieodzowny w każdej legendzie. Zazwyczaj towarzyszyło jej cierpienie konającego (na skutek długiego postu itp.). Wielokrotnie, w czasie tej chwili Bóg różnymi znakami dawał ludziom do zrozumienia, że odchodzi ktoś szczególnie ważny.
9. Pośmiertne cuda – pielgrzymka do miejsca pochówku świętego mogła uzdrowić, czasem ciało nie podlegało rozkładowi (św. Aleksy) itd.
10. Początki kultu – punkt ten nie pojawia się w każdym tekście legendy. W niektórych z nich można jednak odczytać, że ludzie modlili się do świętych już w kilka dni po ich śmierci, wierząc, że zapewnią sobie ich wstawiennictwo i pomoc.
Najważniejsze przykłady hagiografii
Za najwspanialsze dzieło hagiograficzne średniowiecza uważana jest „Złota legenda” Jakuba de Voragine'a. To obszerny zbiór legend na temat świętych, ułożony w porządku kalendarza kościelnego. Inne przykłady utworów tego typu to: „Legenda o świętym Aleksym”, „Żywot świętego Stanisława” (autorstwa Wincentego z Kielc), „Żywot św. Antoniego” („Vita Antoni” – najstarsza hagiografia, datowana na ok. 360 r.).
