Poeta trudny
Cyprian Kamil Norwid jest uważany za poetę, którego twórczość należy do najtrudniejszych wyzwań interpretacyjnych. Przylgnęło nawet do niego określenie „poeta ciemny” zaczerpnięte z jednego z jego wierszy. Wrażenie takie wynika przede wszystkim z faktu, że poezja Norwida jest zupełnie inną propozycją romantyzmu niż dzieła Mickiewicza czy Słowackiego, wyznaczające swoisty kanon odbioru.
Otóż, teksty autora „Promethidiona” są niesłychanie zintelektualizowane. Niemal każde słowo ma istotne znaczenie, którego sens ujawnia się w precyzyjnie budowanej konstrukcji literackiej paraboli. Norwid projektuje dla swojej twórczości określonego odbiorcę, któremu stawia duże wymagania. Maksymalnie utrudnia odbiór własnych tekstów. Służy mu do tego celu cały zespół wyrafinowanych narzędzi: zaburzenie tradycyjnej składni przez stosowanie inwersji, częste przerzutnie zakłócające spójny tok myśli, zastosowanie elipsy, figura ironii, która niejednokrotnie staje się kategorią estetyczną organizującą cały tekst, jak np. w „Fortepianie Szopena”.
Warto zwrócić uwagę, że interpretowanie Norwida zaczyna się już na poziomie graficznej płaszczyzny tekstu. Odnajdujemy tu bowiem cały szereg znaczących znaków diakrytycznych, a więc wielokropki i pauzy, za pomocą których poeta buduje tak charakterystyczną dla własnej poetyki kategorię przemilczenia. Ponadto niemal w każdym tekście pojawiają się środki takie, jak rozstrzelony druk lub wyróżniona czcionka, służące poecie do podkreślenia szczególnie ważnych fragmentów.
Widać zatem, że Norwid zaprasza czytelnika do intelektualnej gry, której owocem jest odkrywanie w pozornie prostych elementach świata ukrytego sensu. Owo podwójne widzenie rzeczywistości znajduje u Norwida w upodobaniu do formy paraboli. Ponadto poeta lubuje się w figurach etymologicznych, które pozwalają w dobrze znanym słowie dostrzec tajemnicze znaczenia. Do tego celu zwykle służy Norwidowi zabieg archaizacji tekstu, którego doskonały przykład stanowi „Bema pamięci żałobny rapsod”.
Człowiek
Punktem wyjścia problematyki poruszanej w twórczości Norwida jest człowiek. Poeta rozpatruje ludzką kondycję przede wszystkim w wymiarze filozoficznym i duchowym. Uniwersalną figurą człowieczego losu jest tu pielgrzymowanie. Ma ono nie tyle wymiar poznawczy, ile religijny. Celem wędrówki pielgrzyma jest realizacja wartości chrześcijańskich: miłości, sprawiedliwości i dobra. Co ciekawe, drogą do osiągnięcia duchowej doskonałości jest u Norwida połączenie sztuki i pracy. Ideę taką odnaleźć można np. w „Fortepianie Szopena”. Jednocześnie należy zaznaczyć, że poecie obce były wartości kapitalistyczne, ostro krytykował je w tekstach takich, jak np. „Nerwy” czy „Larwa”.
Człowieka pojmował więc Norwid w sensie uniwersalnym, odwoływał się do naturalnych ludzkich dyspozycji, abstrahując od różnic narodowych i kulturowych (inaczej niż np. Mickiewicz czy Słowacki). Najważniejsze w jego twórczości jest etyczna perspektywa ludzkiego losu, pojawiająca się np. w wierszu „Pielgrzym”
Społeczeństwo
Nieco szerszą grupą zagadnień ważnych dla Norwida był problem społeczeństwa i jego relacji z kategorią narodu. Poeta, który prezentował światopogląd uniwersalistyczny, uważał że więzi społeczne są bardziej istotne niż narodowe. Jest to cecha, która wyraźnie odróżnia Norwida od innych romantyków. Twórca przeciwstawiał się całopalnej ofierze na rzecz dobra państwa, a tym samym odcinał się od romantycznego mesjanizmu. Nie znaczy to, że nie motywy mesjańskie nie występują w twórczości autora „Vade-mecum”. Używa on ich jednak w zupełnie innej funkcji.
Norwid był jednym z głównych krytyków polskiego bytu społecznego. To on jest autorem słynnych słów: „Polak to olbrzym, ale człowiek w Polaku jest karzeł”. Gorzka refleksja nad naszymi wadami narodowymi z pewnością wynikała u poety z obserwacji emigracyjnych sporów i stała się jednym z wyznaczników jego filozofii. Norwid nie był wprawdzie kosmopolitą, ale należy pamiętać, że wiele jego utworów poświęconych ojczyźnie ma dwa równoległe wymiary. Poeta jednocześnie wyraża tęsknotę za utraconą Polską i projektuje marzenie swoistej republiki myśli, przestrzeni idealnej nie mającej rzeczywistego odpowiednika.
Można więc powiedzieć, że w tekstach takich, jak „Moja Piosnka II”, „Moja ojczyzna”, „Pieśń o ziemi naszej” poeta kreuje obraz ojczyzny uniwersalnej – kraju ludzi wszystkich kultur i ras, co oczywiście odróżnia go od innych romantyków (choć podobne motywy można by wskazać też u Mickiewicza i Słowackiego).
Sztuka
Dziedziną, do której poeta przywiązuje szczególną uwagę jest oczywiście sztuka. Norwid podobnie jak inne sfery ludzkiego działania, rozumie sztukę w kategoriach uniwersalnych. Jest ona siłą zmieniającą narody i całe społeczności, a jej działanie nieustannie zestawia Norwid ze zbawczą ofiarą Chrystusa. Paralela ta przebiega również na linii Chrystus – artysta. Losem artysty jest bowiem społeczne odrzucenie i stygmatyzacja.
Obraz taki odnajdujemy np. w wierszu „Coś ty Atenom zrobił Sokratesie” czy w „Fortepianie Szopena”. Prawdziwa sztuka, według Norwida, nie zamyka się w ciasnych ścianach salonu, ale wychodzi do ludu, gdzie ma szansę dokonywać czynów wielkich. Koncepcja artysty jest tu zatem niesłychanie elitarna, natomiast sama sztuka zyskuje charakter egalitarny. Można więc powiedzieć, że Norwid za pomocą symboli mesjańskich godzi romantyczną antynomię pomiędzy jednostką i zbiorowością.
Historia
Przedmiotem intelektualnej refleksji Norwida jest również historia. Znamienne, że dla poety przeszłość ma wymiar niesłychanie konkretny. Jak bowiem napisał w jednym ze swoich znanych wierszy: „Przeszłość jest to dziś – tylko cokolwiek dalej”. W przeprowadzaniu widocznej paraleli pomiędzy „kiedyś” i „dziś” pomaga Norwidowi inspiracja chrześcijaństwem i starożytnością.
Warto jednak zauważyć, że poetę interesują również konkretne wydarzenia polityczne. Na przykład w poemacie „Rozebrana” konstruuje alegoryczny obraz Polski jako kobiety „rozebranej” przez trzech zaborców. Ponadto poeta poświęca uwagę zjawiskom takim, jak socjalizm czy kapitalizm („Czasy”, „Socjalizm”). Szczególnie ważnym motywem jego twórczości usytuowanym w obrębie problematyki historyczno-społecznej jest miasto jako synonim kultury i cywilizacji przeciwstawianych naturze (np. „Nerwy”).
Norwid a romantyzm
Podsumowując zatem stosunek Norwida do romantyzmu można powiedzieć, że poeta w przeciwieństwie do swoich rówieśników – w sensie twórczym – wybierał milczenie i lapidarną formę zamiast emocjonalnego wielosłowia – a w sensie ideowym – porządek etyczny zamiast idei zemsty, społeczeństwo zamiast narodu. Należy jednak pamiętać, że poeta nie odcinał się od wymienionych kategorii romantycznych, a jedynie pogłębiał ich rozumienie i przesuwał w nieco innym kierunku, dlatego Norwid jest w pewnym sensie zjawiskiem osobnym, ale nadal sytuującym się w obrębie romantyzmu.