Filomaci i Filareci - historia, członkowie, przyczyny powstania, program

Lata 1815-1830 są okresem, kiedy na terenie Królestwa Polskiego i ziem zabranych przez Rosję tworzyło się samoistnie wiele organizacji i stowarzyszeń o charakterze jawnym i póljawnym. Niektóre z nich były bezpośrednio związane z konspiracją i planami zrywu zbrojnego, inne zaś stawiały przed sobą zupełnie inne cele. Wśród tych ostatnich należy wyróżnić Towarzystwo Filaretów, którego losy stały się głośnym precedensem i przeszły do historii.

Towarzystwo Filomatyczne powstało na uniwersytecie wileńskim 1.10.1817 roku. Zostało założone przez grupę studentów tegoż uniwersytetu, wśród których warto wymienić Tomasza Zana, Onufrego Pietraszkiewicza, Jana Czeczota i Adama Mickiewicza.  Pierwotnym celem Filomatów było samodoskonale i samokształcenie. Towarzystwo miało charakter wybitnie naukowy, a jego członkowie mieli sobie wzajemnie pomagać. Stosunki między członkami miały opierać się na równości i braterstwie, jako że wszyscy mieli dążyć do własnego doskonalenia. Początkowo idee patriotyczne nie były stawiane na pierwszym planie, z czasem jednak pojawiało się coraz więcej ich elementów. Warto przy tym nadmienić, że organizacja Towarzystwa przypominała nieco i być może była inspirowana działalnością tradycyjnych na niemieckich uniwersytetach korporacji studenckich. Towarzystwo dzieliło się na dwa działy – literatury i nauk wyzwolonych, oraz matematyki, fizyki, nauk medycznych ścisłych. Odbywano co tydzień spotkania, na których prowadzono dyskusje na tematy naukowe, odczytywano rożne utwory itp. Na czele Towarzystwa stał prezydent.

Filomaci założyli też kilka mniejszych związków, będących niejako „przybudówkami” do ich własnej organizacji. Wśród nich największą sławę zyskali Filareci, będący „młodszą gałęzią” Filomatów. Filareci powstali w roku 1820 i byli znacznie bardziej nastawieni konspiracyjnie i patriotycznie. Również dążyli do samodoskonalenia i wzajemnej pomocy w osiągnięciu wiedzy, mocno jednak akcentowali elementy tego procesu związane z patriotyzmem.

Kres działalności Filomatów i Filaretów przyniosło śledztwo przeprowadzone przez rosyjskiego Nikołaja Nowosilcowa, ówczesnego zausznika cara i kuratora wileńskiego okręgu szkolnego. Filomaci i Filareci zostali przez niego odkryci w roku 1824 i uznani za potencjalnie niebezpieczną siatkę, którą czym prędzej należy rozbić. W wyniku serii procesów większość członków Towarzystwo zostało wydalonych z uczelni i skazanych na zsyłkę w głąb Rosji. Niektórzy z nich trafili po procesie na Syberię, inni, jak na przykład Mickiewicz, spędzili przymusowe zesłanie w centralnej Rosji i w lepszych warunkach. Warto przy tym zaznaczyć, że podejrzenia Nowosilcowa, mimo że nie bezpodstawne, były z pewnością przesadzone i wyolbrzymiały rolę i cele Towarzystwa.