Pomimo, że Cesarstwo rzymskie w swojej historii było wielokrotnie dzielone pomiędzy kilku władców (tetrarchia wprowadzona za czasów Dioklecjana) to zazwyczaj władza była skupiana w rękach jednego władcy.
Ostatecznego podziału na dwa odrębne organizmy państwowe dokonał Cesarz Teodozjusz Wielki w roku 395 n.e. Podzielił Cesarstwo Rzymskie między swoich dwóch synów – Zachodnią część otrzymał Honoriusz a Wschodnia przypadła Arkadiuszowi.
Podział Cesarstwa Rzymskiego nie był teoretycznie podziałem imperium rzymskiego na dwa oddzielne kraje. Państwo miało być jednolite i rządzone wspólnie przez dwóch równych sobie władców rzymskich. W sytuacji, kiedy jednego z cesarzy zabrakłoby, drugi stawał się wówczas jedynowładcą całego imperium. W roku 476 n.e. Cesarz części zachodniej - Romulus Augustus, został zdetronizowany przez jednego z oficerów - Odoakra, który równocześnie z przejęciem władzy na zachodzie uznał cesarza Zenona z Konstantynopola za jedynego cesarza rzymskiego. Prosił go również o nadanie mu odpowiednich uprawnień, dzięki którym mógłby zarządzać Cesarstwem zachodniorzymskim.
Cesarstwo zachodniorzymskie miało od tej pory obejmować tereny – Italii, Hiszpanii, Brytanii, Dalmacji oraz część Afryki Północnej – obszar obejmujący około 2 000 000 km. Językiem urzędowym, aż do czasu jego upadku w roku 476 n.e., była łacina. Od roku 402 n.e. nową stolicą części zachodniej została Rawenna, przeniesiona z Mediolanu przez syna Teodozjusza Wielkiego – Honoriusza. W części zachodniej utrzymał się ustrój polityczny wprowadzony jeszcze za czasów rządów Dioklecjana – monarchia absolutna, a religią dominującą pozostawało chrześcijaństwo.
W części wschodniej, podobnie jak na zachodzie, ustrojem państwa pozostawała monarchia absolutna, a dominującą religią, aż do wielkiej schizmy, pozostawało chrześcijaństwo. W kwestiach językowych nastąpiło zróżnicowanie między dwoma częściami imperium, kiedy językiem urzędowym na wschodzie została greka – wpłynęło to zasadniczo na zróżnicowanie kulturowe oraz zmiany w strukturach społecznych i politycznych dwóch części cesarstwa. Od założenia przez Teodozjusza Wielkiego nowej stolicy Konstantynopola, pozostaje ona niezmienna dla części wschodniej aż do upadku miasta w roku 1453, po oblężeniu tureckim.
Cesarstwo Zachodniorzymskie, po okresie tzw. wędrówki ludów, zostało całkowicie zajęte przez plemiona barbarzyńskie, które na jego gruzach stworzyły wiele niezależnych królestw. Z drugiej strony, wschodnia część, uniknęła trudności jakie spotkały w III i IV w. część zachodnią, a Konstantynopol stał się w krótkim czasie jednym z najlepiej rozwiniętych ośrodków władzy. W dużej mierze była to zasługa lepiej rozwiniętego na wschodzie życia miejskiego oraz zdecydowanie większych zasobów finansowych jakie posiadało. Dzięki nim, zamiast walk które ostatecznie doprowadziły do spustoszenia przez barbarzyńców zachodu, wschodnia część płaciła im trybut oraz opłacała barbarzyńskich najemników. Ponadto Teodozjusz II rozbudował fortyfikacje Konstantynopola, tak że mury miasta pozostawały niezdobyte aż do roku 1204 n.e., gdzie dla porównania cesarstwo zachodnie upadło ponad 700 lat wcześniej.