Na tym etapie nadal bardzo istotna jest jednak analiza psychologiczna bohaterów i odwzorowanie ich wewnętrznego świata (dobrym przykładem są tu genialne powieści Fiodora Dostojewskiego).
Pewne przesunięcie w poetyce związane jest z twórczością Emila Zoli, którego uważa się za przedstawiciela naturalizmu. Naturalizm radykalizuje realizm, ponieważ w przypadku powieści naturalistycznych na pierwszy plan wysuwa się opis zewnętrznych zachowań człowieka jako przejawu drzemiących w nim zwierzęcy instynktów. Człowiek traktowany jest tutaj jako produkt środowiska, warunków, w jakich żyje. Najistotniejszymi kwestiami staje się dla niego zdobycie pożywienia, zaspokojenie potrzeb seksualnych, niewiele zostaje zaś miejsca na kształtowanie wnętrza. Przykładem powieści, w której występują wymienione elementy, jest „Germinal” Zoli.
Jeśli chodzi o teatr i sztukę dramatopisarską, chyba najciekawszym zjawiskiem tego czasu był francuski teatr naturalistyczny zwany Teatrem Antoine'a od nazwiska jego twórcy André Antoine'a. Dążył on do osiągnięcia jak największej autentyczności, tak, by widz miał wrażenie, że ogląda rzeczywiste wydarzenia. Aktorzy zerwali z patosem i wzniosłymi deklamacjami. Gra miała być jak najbardziej naturalna.
4. Literatura pozytywizmu w Polsce
Polscy pisarze chętnie przejmują nowe europejskie idee. Z racji trudnego położenia kraju, podporządkowują swoją twórczość bieżącym potrzebom. Niezwykle szybko rozwija się wówczas nowoczesna publicystyka, napędzając tym samy rozwój prasy, wśród której najważniejsze tytuły to: „Kurier Warszawski”, „Kurier Codzienny”, „Prawda”, „Przegląd Tygodniowy”. Na ich łamach publicyści (Eliza Orzeszkowa, Bolesław Prus, Aleksander Świętochowski, Piotr Chmielowski i wielu innych) zabierali głos w najważniejszych kwestiach społecznych i politycznych (choć jawne pisanie o tym było utrudnione z powodu zaborców) oraz propagowali pozytywistyczne idee.
Powieść polska doczekała się własnej odmiany gatunkowej, jaką była powieść tendencyjna. W związku z panującym przekonaniem, iż literatura powinna być podporządkowana celom dydaktycznym, moralnym, oraz stanowić niemalże naukową diagnozę społeczeństwa, sformułowano kilka zasad, jakim powieściopisarstwo miało się podporządkować.
Przede wszystkim narracja powinna takiej powieści być trzecioosobowa, a narrator właściwe „przezroczysty”, tak, aby czytelnik nie odczuwał jego obecności. Opisywane zdarzenia muszą być typowe, charakterystyczne, zwracać uwagę na powtarzające się problemy. To samo dotyczyło bohatera. Wykluczono postaci ekscentryczne i zbyt oryginalne.
Powieść tendencyjna święciła triumfy w początkowej fazie pozytywizmu. Potem coraz większy schematyzm doprowadził do tego, że twórcy porzucili tę odmianę gatunkową. Przykładem powieści tendencyjnej jest „Marta” Elizy Orzeszkowej.
Hasła epoki propagowała także nowela pozytywistyczna. Jej tematem były problemy wsi („Szkice węglem” Henryka Sienkiewicza), asymilacja Żydów („Mendel Gdański” Marii Konopnickiej), walka o niepodległość i trudny patriotyzm („Gloria victis” Orzeszkowej, „Sachem” Henryka Sienkiewicza).
Zarzucenie powieści tendencyjnej zaowocowało rozwojem wielkiej powieści realistycznej w Polsce, która odrzuciła cele propagandowe czy wychowawcze, a jej twórcy skupili się na obserwacji. Nie można nie wymienić tutaj takich dzieł jak: „Lalka” Bolesława Prusa, „Nad Niemnem" Elizy Orzeszkowej, „Rodzina Połanieckich” Henryka Sienkiewicza. Obok utworów podejmujących aktualną tematykę rozwijała się również powieść historyczna (znaczna część twórczości Henryka Sienkiewicza).
Pomimo tego, że w literaturze dominowała powieść, w jej cieniu powstawała także liryka. Za największego poetę epoki uznaje się Adama Asnyka, ale wielkie zasługi na tym polu przypisuje się również Marii Konopnickiej, która, podobnie jak Kochanowski w renesansie, znacznie wzbogaciła spektrum form wierszowych.
5. Sztuki plastyczne i architektura II połowy XIX w.
Malarstwo i rzeźba pozostają pod wielkim wpływem realizmu. Dąży się więc do zgodnego z rzeczywistością przedstawienia tematu, który najczęściej pochodzi z życia codziennego. Skutkuje to prezentacją ludzkiej pracy, bohaterami zaczynają być ludzie z niższych warstw społecznych. Przedstawicielem tego typu malarstwa jest Gustave Courbet („Kamieniarze”), rzeźby – Constantin Meunier („Robotnik w hucie żelaza”). W Polsce w tym duchu tworzą malarze Aleksander Gierymski, Józef Chełmoński.
 |
| Gustave Courbet, Autoportret (1844-45) |
Po realizmie pojawia się specyficzny dla malarstwa kierunek – impresjonizm. Można powiedzieć, że tak naprawdę stanowił on radykalizację założeń realizmu, ponieważ impresjoniści twierdzili, że człowiek widzi raczej tak, jak przedstawiają to ich obrazy, nie zaś tak, jak to się wydawało realistom. Obrazy konstruowali z plam barwnych, nie posługując się konturami. Dążyli do uchwycenia konkretnej chwili w wyglądzie danej rzeczy, zwłaszcza przez mistrzowskie operowanie światłem. Najważniejsi przedstawiciele impresjonizmu to: August Renoir, Claude Monet, Edgar Degas. W Polsce nawiązania do impresjonistów pojawią się dopiero w następnej epoce.
Architektura
W architekturze owego okresu w zasadzie panuje eklektyzm, co oznacza, że czerpie się z różnych stylów, jednak zasadniczym wyznacznikiem jest użyteczność budowli i wnętrz. Rozwija się budownictwo industrialne (przemysłowe) z prostymi stalowymi elementami.