Narodowa Demokracja - przywódcy, założenia programowe, ideologia

Początki polskich organizacji prawicowych należy datować na okres lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIX wieku, kiedy to na powrót obudziły się dążenia narodowe, mocno stłumione w wyniku klęski powstania styczniowego. W roku 1887 z inicjatywy Zygmunta Miłkowskiego, byłego powstańca przebywającego na emigracji, doszło do powstania Ligi Polskiej. W tym samym roku powstał też Związek Młodzieży Patriotycznej „Zet”, działający na terenie zaborów. Obie organizacje dosyć szybko połączyły się w jedną. W roku 1893 z inicjatywy Romana Dmowskiego, Jana Ludwika Popławskiego i Karola Raczkowskiego przekształcono dawną Ligę Polską w Ligę Narodową. Do ostatniej zmiany nazwy przed wybuchem wojny doszło wreszcie w 1897 roku, kiedy to Liga Narodowa zreorganizowała się i stała się Stronnictwem Narodowo – Demokratycznym.

Członkowie Stronnictwa wierzyli w przewagę polskiego interesu narodowego nad aspiracjami poszczególnych grup społecznych czy nawet poszczególnych osób. W ich mniemaniu wszystkie klasy społeczne powinny działać solidarnie (solidarność narodowa) i pracować nad możliwością odzyskania przez Polskę niepodległości. Z punktu widzenia tej partii zagrożeniem dla substancji narodowej mogły być inne silne narodowości, stąd stawianie oporu rusyfikacji i germanizacji, ale także niechęć do Żydów, traktowanych jako element kulturalnie obcy. Podobnie widziano problem Ukraińców i Białorusinów, których należałoby wtórnie spolonizować. Zwolennicy Stronnictwa wierzyli w stałą walkę między narodami o dominację, ziemię i wpływy. Stąd polski naród powinien troszczyć się przede wszystkim o swoje interesy.

Stronnictwo Narodowo – Demokratyczne stało w opozycji do socjalizmu, stąd też w czasie rewolucji roku 1905 w Rosji nawoływało do posłuszeństwa caratowi. Liczono przy tym, że taka postawa pozwoli na rozszerzenie autonomii Królestwa Polskiego i poprawi sytuację Polaków. Ta postawa doprowadziła jednak także do licznych pęknięć w ruchu, zwłaszcza gdy kilku przedstawicieli endecji zostało legalnie wybranych do grona Dumy rosyjskiej.

W czasie I wojny światowej endecja popierała Ententę i działała aktywnie na rzecz Rosji i mocarstw zachodnich, uczestnicząc m.in. w formowaniu się polskich oddziałów zbrojnych. Zapewniło to jej przedstawicielom mocną pozycję na konferencji paryskiej. Ruch ten rozwijał się doskonale w czasach II Rzeczpospolitej, stając się jednym z dwóch najsilniejszych bloków politycznych.